5 punkt porządku dziennego:

Pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (druk nr 2653).

Minister Sprawiedliwości Marek Biernacki:

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Przedkładam państwu pod obrady projekt ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Na początku chciałbym tylko wyraźnie sprostować błędną i niezrozumiałą wypowiedź pana przewodniczącego Palikota, który mówił, że ten projekt otrzymał dzień wcześniej, czyli że ten projekt był dostępny dopiero wczoraj. Projekt był dostępny na stronach Sejmu co najmniej od sierpnia. Do pierwszego czytania został skierowany 1 sierpnia, tak samo jak drugi projekt, który dzisiaj będzie procedowany, czyli ten dotyczący nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego. Mam tylko małą uwagę. Tak doświadczony poseł powinien wiedzieć, że wszystkie zmiany kodeksowe muszą być dostępne dla posłów co najmniej dwa tygodnie wcześniej. Prostuję tę nieprawdziwą informację, ponieważ bardzo dbamy o legislację i oczywiście chcielibyśmy wszystko uchwalić jak najszybciej, ale zdajemy sobie sprawę, że nie może się to odbywać kosztem dobrego prawa i dobrej legislacji. Jeszcze jedna moja uwaga: sfera polityki czy dyskursu politycznego, zwłaszcza tutaj, w parlamencie, nie powinna opierać się na fałszu.

    Przedkładam państwu pod obrady projekt ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Projekt ma stanowić kompleksową regulację poświęconą ochronie pokrzywdzonych i świadków biorących udział w postępowaniu karnym i karnym skarbowym. Chodzi o regulację kompleksową, gdyż w dotychczasowym stanie prawnym unormowania dotyczące tej problematyki są rozproszone i mają charakter niejednolity. Całościowe regulacje, takie jak ustawa o świadku koronnym, służą głównie skruszonym przestępcom, nie zaś uczciwym obywatelom gotowym wspierać wymiar sprawiedliwości. Dlatego też obejmując stanowisko ministra sprawiedliwości, potraktowałem temat ochrony świadków i pokrzywdzonych jako osobisty priorytet. Prezentowany dzisiaj projekt ustawy stanowi realizację złożonej wówczas publicznie obietnicy.

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Pomimo postępów kryminalistyki zeznania ofiar i świadków stanowią wciąż ok. 90% materiału dowodowego w postępowaniu karnym. Posiadają tym samym niebagatelny wpływ na przebieg spraw. Błędem byłoby jednak traktowanie tych osób instrumentalnie, jedynie jako źródeł informacji. Pokrzywdzony przestępstwem nie może być sprowadzony do roli petenta, gdyż jest, a w każdym razie dzięki tej ustawie powinien stać się, pierwszoplanową postacią w wymierzaniu sprawiedliwości.

    Ustawa ma więc dwojaki cel. Po pierwsze, chodzi o należytą ochronę uczestników postępowania karnego, która jest koniecznym warunkiem rzetelnego procesu i zapewnia szerszy wachlarz oraz rzeczywistą dostępność środków ochrony. Zwiększamy wsparcie dla ofiar i świadków, którzy będą mogli mieć słuszne przekonanie, że stoi za nimi autorytet państwa dysponującego konkretnymi narzędziami pomocy i ochrony. Statystyki wskazują, że w ostatniej dekadzie miało miejsce 7300 skazań z art. 245 Kodeksu karnego, chodzi o przestępstwa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka, biegłego i innych uczestników postępowania. W przybliżeniu daje nam to ok. 600 spraw tego typu rocznie. Pamiętajmy, że stanowić to może jedynie ułamek wszystkich sytuacji, w których doszło do zagrożenia dla świadka i pokrzywdzonego, zagrożenia uruchamiającego potrzebę pomocy i ochrony. Trudno oczekiwać od tych osób, aby wykazywały stałą gotowość składania zeznań obciążających przestępców, jeśli miałoby to stanowić dla nich bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia. Projektowane rozwiązania powinny wzmocnić ich zaufanie i chęć współpracy z organami wymiaru sprawiedliwości, co z kolei przyczyni się do przyspieszenia procesu karnego i uzyskania rzetelnego materiału dowodowego. Po drugie, należy zdać sobie sprawę, że już sam fakt naruszenia dóbr pokrzywdzonych wiąże się z dolegliwościami i dyskomfortem. Ustawa ta zmierza zatem do realnego uchronienia pokrzywdzonych od tego, co w nauce nazwano wtórną wiktymizacją, czyli od ponownego zadania ofierze przestępstwa krzywdy przez otoczenie, a nade wszystko przez organy niefrasobliwie traktujące pokrzywdzonego.

    Jeśli chodzi o świadków niebędących pokrzywdzonymi, można powiedzieć, że projekt ten po raz pierwszy traktuje ich w sposób całkowicie podmiotowy, doceniając ich znaczenie i zapewniając stosowne zaplecze, które posłuży właściwemu pełnieniu ich funkcji w procesie karnym.

    Z kolei co do samych pokrzywdzonych projekt ten nie jest jedynym podjętym w ostatnim czasie działaniem ukierunkowanym na ten cel. Przypomnę, że w ostatnim czasie doprowadziliśmy do przyjęcia całego szeregu reform w tej dziedzinie tak legislacyjnych, jak i praktycznych. Wśród zmian legislacyjnych wspomnę o noweli Kodeksu postępowania karnego służącej zwiększeniu ochrony najbardziej narażonych pokrzywdzonych, którzy padli ofiarą handlu ludźmi, czy małoletnich pokrzywdzonych przestępstwami o charakterze seksualnym, m.in. poprzez rozszerzenie specjalnego trybu przesłuchań ograniczonych do minimum i ustawowo regulowanych tzw. niebieskich pokoi; reformie przepisów Kodeksu karnego zwiększającego ochronę małoletnich przed pornografią, co umożliwi ratyfikację konwencji z Lanzarote, który to wniosek został również przedłożony w ostatnim tygodniu Wysokiej Izbie; sporządzeniu nowych pouczeń dla pokrzywdzonych w języku przystępnym i zrozumiałym dla osób niebędących profesjonalnymi prawnikami; przyjęciu rozporządzenia systematyzującego działanie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

    Jeżeli chodzi o zmiany praktyczne i operacyjne, wspomnę, że w 2009 r. rozpoczęliśmy tworzenie sieci ośrodków udzielających wsparcia pokrzywdzonym, zaczynając od 16 ośrodków wojewódzkich, które stopniowo rozwijano poprzez tworzenie filii i zamiejscowych punktów pomocy na poziomie powiatów. Kolejnym krokiem było utworzenie w 2012 r. Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Środki finansowe pochodzące z nawiązek oraz świadczeń pieniężnych orzekanych przez sądy wobec skazanych wpływają na konto funduszu i są przeznaczane na pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem. W ostatnich dwóch latach w ramach dotacji przekazanych z funduszu organizacjom pozarządowym udzielono wsparcia ponad 20 tys. osób. Dodatkowo corocznie w ramach tygodnia pomocy pokrzywdzonym udzielamy ponad 2 tys. kolejnych porad prawnych i psychologicznych. Utworzyliśmy też stronę internetową, gdzie można znaleźć praktyczne informacje prezentujące krok po kroku, osobno dla każdego przestępstwa, jak ma się zachować pokrzywdzony. Ostatnio powołaliśmy nową, składającą się z praktyków Radę do Spraw Pokrzywdzonych Przestępstwem, której zadaniem jest dbanie o to, aby przyjmowane środki były efektywnie stosowane. Zapewniamy też niezbędne zaplecze dla realizacji zmian wprowadzanych przez Wysoką Izbę, np. zwiększając liczbę bezpiecznych pokoi przesłuchań, które służą najbardziej narażonym ofiarom przestępstw, takim jakimi są ofiary zgwałcenia. Wspomnę przy tym, że problematyka ochrony ofiar i świadków przestępstw wreszcie doczekała się należnego zainteresowania również w Unii Europejskiej. I to, bo o tym musimy pamiętać, przy aktywnym wsparciu polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej przed ponad dwoma laty udało się doprowadzić do przyjęcia kluczowych w tym obszarze dyrektyw: ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw z dnia 25 października 2012 r. oraz w sprawie europejskiego nakazu ochrony z dnia 13 grudnia 2011 r. Konstruując wspólną przestrzeń sprawiedliwości, Unia Europejska dostrzegła w tych aktach problem roli ofiar przestępstw i wyznaczyła pewne standardy, które zobowiązani jesteśmy utrzymywać. Przedstawiany projekt ustawy zapewni implementację tych dyrektyw. Nie ograniczyliśmy się jednak do odwzorowania minimalnych standardów, lecz poszliśmy o krok dalej. Proponujemy wyższy poziom ochrony, w szczególności w zakresie środków bezpieczeństwa, jak i rozszerzenie ochrony na świadków niebędących pokrzywdzonymi oraz ich najbliższych.

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Przedkładany dziś projekt ustawy składa się z trzech części. Pierwsza z nich obejmuje rozwiązania mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa świadków oraz pokrzywdzonych. Druga grupa przepisów zawiera zmiany w Kodeksie postępowania karnego mające na celu podwyższenie służących im standardów procesowych. Trzecia grupa dotyczy europejskiego nakazu ochrony, którego celem jest zapewnienie ochrony pokrzywdzonym niezależnie od tego, do którego państwa członkowskiego Unii Europejskiego zdecydowali się przemieścić.

    W ramach pierwszej części proponuje się wprowadzenie trzech środków pomocy i ochrony: ochronę na czas czynności procesowej, ochronę osobistą oraz pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu oraz związaną z nią pomoc finansową na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, np. potrzeb mieszkaniowych, lub na uzyskanie świadczeń opieki zdrowotnej. Środki te byłyby stosowane w sytuacjach zagrożenia życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub świadka na podstawie decyzji komendanta wojewódzkiego Policji. Będzie możliwe zastosowanie poszczególnych środków ochrony i pomocy odpowiednich do stopnia zagrożenia życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub świadka, na jego wniosek lub po uzyskaniu jego zgody. Projekt przewiduje ponadto środki uzupełniające, tj. powołanie koordynatorów działań Policji w zakresie ochrony pokrzywdzonych i świadków, jak również ułatwienia w dostępie do pomocy psychologicznej dla pokrzywdzonych finansowanej z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

    W obrębie Kodeksu postępowania karnego, czyli w drugiej wspomnianej przeze mnie części projektu, przewiduje się wprowadzenie dodatkowych środków o charakterze procesowym służących ochronie pokrzywdzonych i świadków. I tak np. zasadą stanie się zachowanie poufności danych adresowych tych osób oraz umożliwienie przesłuchania w formie wideokonferencji nie tylko, jak dotychczas, w przypadku przeszkód o charakterze geograficznym, ale także w przypadku, gdy istnieje ryzyko krępującego oddziaływania obecności oskarżonego na świadka.

    Wreszcie w trzeciej części ustawy wprowadza się do części międzynarodowej Kodeksu postępowania karnego dwa nowe rozdziały dotyczące mechanizmu tzw. europejskiego nakazu ochrony. Dzięki niemu możliwe stanie się przekazanie stosowania środka ochrony innemu państwu członkowskiemu Unii Europejskiej. Posłużę się obrazowym przykładem. Kobieta ofiara przemocy domowej będzie mogła czuć się bezpiecznie, również wyjeżdżając do Wielkiej Brytanii, nie obawiając się, że środki orzeczone przeciwko jej mężowi w Polsce, np. w postaci zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego lub kontaktowania się z nim, nie będą tam skuteczne. Wprost przeciwnie, organ polski będzie mógł zwrócić się do odpowiednika brytyjskiego o kontynuowanie ochrony.

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Przedstawiam dziś projekt ustawy, który stara się łączyć najlepsze dostępne i starannie zaadaptowane do wyznaczonego celu narzędzia zarówno wymiaru sprawiedliwości, jak i Policji. Spotkał się on przy konsultacjach z aprobatą zarówno organizacji zajmujących się ochroną ofiar, jak i przedstawicieli środowiska prawniczego, adwokatów, sędziów i prokuratorów. Liczymy na to, że tak przyjęty w ostatnim czasie, jak i dziś zaproponowany arsenał działań realnie zmieni pozycję świadków i pokrzywdzonych, że poszanowanie ich godności i interesów stanie w centrum uwagi organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości dzięki konkretnym narzędziom legislacyjnym i praktycznym, które wypełnią istniejące niedostatki w polskim porządku prawnym. Jestem przekonany, że przyniesie to wymierne korzyści nie tylko bezpośrednio zainteresowanym, lecz także całemu wymiarowi sprawiedliwości.

    Pozwolę sobie jeszcze raz podsumować. Zapewnimy tym osobom prawidłowe uczestnictwo w postępowaniu, uchronimy je przed zastraszeniem i odwetem oraz wtórną wiktymizacją, polepszymy jakość materiału dowodowego, a tym samym zapewnimy rzetelność procesu i przyspieszymy postępowanie, wzmacniając przy tym autorytet państwa. Dodam jeszcze, że ustawa ta nie będzie ostatnim słowem w tej dziedzinie. W znajdującym się obecnie w Wysokiej Izbie projekcie nowelizacji Kodeksu karnego w reakcji na zwiększające się zagrożenie ze strony nietrzeźwych kierowców planujemy nałożenie obowiązku zapłaty świadczeń pieniężnych, co przełoży się na miliony złotych, około 400 mln zł rocznie, dodatkowych wpływów do Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, co da nowe perspektywy w zakresie jego rozwoju. Mówiłem kilkakrotnie o Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, jako instytucji bardzo istotnej w naszym systemie wymiaru sprawiedliwości. Z tego funduszu możemy być dumni jako Polacy, ponieważ podobny fundusz istnieje tylko w Szkocji. Ostatnio kiedy było spotkanie organizacji pozarządowych, które zajmują się ofiarami przestępstw - taka konferencja była w Polsce - właśnie ta instytucja cieszyła się dużym powodzeniem u naszych gości, dużym zainteresowaniem z ich strony, i dużym poważaniem. A także, co było dla nas bardzo istotne, konsultowano tam kwestię utworzenia podobnych funduszy w innych państwach europejskich. Tu jesteśmy liderem i mówię to z pełną odpowiedzialnością. Mówię też z pełną odpowiedzialnością, że jest to polityka tego rządu, ale i poprzednich rządów, wszystkich, które jednak zawsze bardzo silnie w pracach legislacyjnych brały pod uwagę sprawy pokrzywdzonego.

    Śledzimy również na bieżąco sytuację ofiar przestępstw. Na przykład będą one mogły uzyskać pomoc finansową, psychologiczną czy medyczną z tego źródła, z tego funduszu, bez żadnych problemów czy kolejek. Śledzimy również na bieżąco rozwiązania w innych państwach, które mogą nas zainspirować do kolejnych usprawnień krajowego systemu. Przykładowo zleciłem analizę instytucji świadka pośredniego, która występuje w niektórych krajach, a ogranicza ryzyko podwójnej wiktymizacji. Wprawdzie obecnie wydaje się, że wyróżnienie takiego mechanizmu w naszych przepisach jest dla nas, naszego państwa, obce systemowo, ale jest to ilustracja wielości różnorodnych kierunków, rozwiązań, jakich poszukujemy.

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Wierzę, że prace nad przedkładanym dziś projektem ustawy przebiegną w konstruktywnej atmosferze i zyska on aprobatę wszystkich klubów.

    Panie marszałku, prosiłbym jeszcze, żeby pan minister Michał Królikowski, który będzie prowadził ten projekt na bieżąco w komisji i jest jego współautorem, przedstawił kilka uwag.