28 i 29 punkt porządku dziennego:

  28. Przedstawiona przez Radę Ministrów informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych za okres 2010-2011 (druk nr 738) wraz ze stanowiskiem Komisji Polityki Społecznej i Rodziny (druk nr 951).
  29. Przedstawiona przez Radę Ministrów informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych za okres 2012-2013 (druk nr 3166) wraz ze stanowiskiem Komisji Polityki Społecznej i Rodziny (druk nr 3202).

Poseł Tadeusz Tomaszewski:

    Panie Marszałku! Wysoki Sejmie! Szanowny Panie Ministrze! Mam zaszczyt w imieniu Komisji Polityki Społecznej i Rodziny przedstawić stanowisko komisji w sprawie informacji o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych za okres 2010-2011.

    Prześledzimy tutaj pewną historyczną informację, bo to sprawozdanie przedstawione przez prezesa Rady Ministrów zostało rozpatrzone przez Komisję Polityki Społecznej i Rodziny 6 grudnia 2012 r. Wówczas komisja zapoznała się z tym sprawozdaniem i rekomenduje jego przyjęcie. Można powiedzieć, że sprawozdanie z realizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych jest rozpatrywane na forum Wysokiej Izby po raz pierwszy, dlatego że w czerwcu 2009 r. komisja rozpatrywała pierwsze takie sprawozdanie, ale wówczas upływ kadencji spowodował, że nie było ono rozpatrywane na forum Wysokiej Izby.

    W 2010 r. Najwyższa Izba Kontroli, przeprowadzając kontrolę rozpoznawczą w zakresie funkcjonowania systemu aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych, w wystąpieniu do ministra pracy i polityki społecznej krytycznie oceniła fakt, że ministerstwo nie posiada informacji o przebiegu zadań wynikających z ustawy o spółdzielniach socjalnych. Następnie po tej kontroli została przeprowadzona nowelizacja ustawy, która wprowadza art. 19a zobowiązujący Radę Ministrów do przedkładania Sejmowi i Senatowi co dwa lata informacji o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych najpóźniej do 30 czerwca danego roku. Stąd to pierwsze sprawozdanie zostało złożone właśnie za lata 2010 i 2011. Docelowo oczywiście minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, przygotowując to sprawozdanie dla Rady Ministrów, będzie zbierał dane przez związki rewizyjne właściwe dla danej spółdzielczości.

    W czasie rozpatrywania tej informacji, czyli w 2012 r., najważniejszymi aktami prawnymi dotyczącymi spółdzielczości, które rodziły się w tej Izbie, były oczywiście ustawa o spółdzielniach socjalnych, którą w 2006 r. wnosił pan minister Michałkiewicz, jeśli pamięć mnie nie myli, miałem zaszczyt być sprawozdawcą tego projektu, ustawa Prawo spółdzielcze, ustawa o zatrudnieniu socjalnym, ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, ustawa o rehabilitacji zawodowej i ustawa o działalności pożytku publicznego. Zgodnie z tymi aktami w kręgu osób fizycznych uprawnionych do tworzenia spółdzielni socjalnych znajdują się osoby bezrobotne. Zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy mogą to być osoby zagrożone wykluczeniem społecznym zgodnie z ustawą o zatrudnieniu socjalnym, czyli osoby, które są uzależnione od alkoholu, narkotyków oraz innych środków odurzających, po zakończeniu leczenia, bezdomni, którzy realizują indywidualny program wychodzenia z bezdomności, byli więźniowie mający trudności z integracją ze środowiskiem, osoby chore psychicznie, uchodźcy mający problemy integracyjne i osoby niepełnosprawne oraz inne osoby, z tym że dopiero z czasem zwiększyliśmy udział takich osób mogących uczestniczyć w pracach spółdzielni socjalnej. W tej chwili liczba takich osób nie może przekroczyć 50% ogólnej liczby członków założycieli. W 2009 r. po nowelizacji wprowadziliśmy możliwość zakładania spółdzielni socjalnych przez dwie osoby prawne. Mianowicie organizacja pozarządowa działająca na podstawie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie oraz jednostki samorządu terytorialnego czy kościelne osoby prawne mogą być założycielami spółdzielni socjalnej. Zgodnie z ustawą o spółdzielniach socjalnych spółdzielnię socjalną zakłada minimum pięć osób fizycznych, minimum dwie osoby prawne. Jeśli chodzi o dwie osoby prawne, to w terminie do 6 miesięcy od wpisania do rejestru do KRS powinny one zatrudnić osoby z wykluczenia społecznego, a po 12 miesiącach nieprzerwanego zatrudnienia osoby te mogą stać się pełnoprawnymi członkami spółdzielni.

    Pan minister mówił już w swoim wystąpieniu o dynamice rozwoju spółdzielczości socjalnej w Polsce. Na początku, w 2009 r. było 187 takich spółdzielni. Później, jeśli chodzi o okres sprawozdawczy, w 2011 r. - 402, a z informacji z grudnia 2014 r. wynika, że działają już 1262 spółdzielnie lub nawet więcej. Tak więc widać znaczącą dynamikę wzrostu. Te spółdzielnie powstają też w dość nierównomierny sposób w poszczególnych województwach. Wszystko zależy od aktywności ludzi, od zrozumienia władz publicznych.

    Do tej pory wypracowaliśmy pewne ustawowe formy wsparcia spółdzielni socjalnych. Przede wszystkim chodzi o jednorazowe dotacje na podjęcie działalności w formie spółdzielni z Funduszu Pracy w wysokości nieprzekraczającej 4-krotności przeciętnego wynagrodzenia na każdego członka założyciela lub 3-krotności przeciętnego wynagrodzenia na każdego członka przystępującego do spółdzielni na podstawie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Trzeba jednak powiedzieć, że ten instrument w tym okresie sprawozdawczym jeszcze, można powiedzieć, raczkował. W 2009 r. udzielono takiej pomocy 77 osobom, w 2011 r. - 75, w 2010 r. było ich 189. Przeznaczono na to z Funduszu Pracy 2135 tys. zł. Zdarzyło się też tak, że np. w 2011 r. w pięciu województwach w ogóle nie odnotowano wydatków na ten cel.

    Z kolei osoby niepełnosprawne, które są uprawnione do bycia członkami założycielami, mogą również otrzymać pomoc z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych z przeznaczeniem na wniesienie wkładu w kwocie - podkreślam to tutaj - nieprzekraczającej wysokości 15-krotnego przeciętnego wynagrodzenia. Ta kwestia wiąże się z zasadniczą różnicą, bo w ustawodawstwie przyjęliśmy, że w przypadku rozwiązania, likwidacji spółdzielni wkłady pochodzące ze środków publicznych muszą ulec zwrotowi do tej instytucji publicznej, od której pochodziły.

    Zwolnienie z opłat sądowych założycieli i członków spółdzielni zaliczane jako pomoc de minimis stanowi kolejny instrument wsparcia spółdzielni. Jeśli chodzi o refundację składek na ubezpieczenie społeczne, podnieśliśmy ten standard w zakresie terminów refundacji składek. Należy jednak zauważyć, że ta forma wsparcia ma charakter fakultatywny i wszystko zależy od polityki lokalnej, w tej chwili od powiatowych rad rynku pracy. Obecnie chodzi o okres 24 miesięcy w przypadku sfinansowania składek od kwoty minimalnego wynagrodzenia w pełnej wysokości i o kolejne 24 miesiące w przypadku sfinansowania składek w połowie wysokości.

    Jeśli chodzi o ulgę podatkową, dochody wydatkowane w roku podatkowym na cele związane ze społeczną i zawodową reintegracją jej członków są zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych w części niezaliczanej do kosztów uzyskania przychodów. Ważna jest też możliwość prowadzenia uproszczonej księgowości - o której tutaj również wspominał pan minister - jeśli przychody netto ze sprzedaży towarów i usług za poprzedni rok nie przekraczały równowartości w walucie 1200 tys. euro. Tak na marginesie powiem, że w ubiegłym roku nowelizowaliśmy po raz kolejny ustawę o rachunkowości, która wprowadza instytucję jednostki mikro. W tym obszarze również mieści się znaczna część spółdzielni.

    Jeśli chodzi o zlecenie zadania publicznego, to tutaj wprowadziliśmy w kolejnych nowelizacjach możliwość realizacji zadań z obszaru pożytku publicznego na podstawie ustawy o działalności pożytku publicznego. Na początku rozwijało się to, że tak powiem, bardzo powoli, bo w 2010 r. 0,6% instytucji administracji publicznej zlecało zadanie w tym trybie. Później było to 0,4%. Tak więc tych umów było niewiele. Także umowy wieloletnie właściwie pojawiły się w śladowej ilości, jeśli chodzi o zadania publiczne zlecane spółdzielniom socjalnym.

    Klauzule społeczne w zamówieniach publicznych stanowią kolejny wynik naszej pracy wykonanej podczas nowelizacji ustawy w 2009 r. W obszarze zamówień publicznych chodzi o realizację zamówienia dotyczącego zatrudniania osób niepełnosprawnych czy bezrobotnych.

    Jeśli chodzi o klauzulę publiczną, jak wynika z informacji uzyskanych z rejestru Urzędu Zamówień Publicznych, to jest ona dzisiaj stosowana. W 2010 r. 547 ogłoszeń zawierało tę klauzulę, to 0,34% wszystkich ogłoszeń o zamówieniach publicznych. W 2011 r. było ich jeszcze mniej, bo 0,19%. Myślę, co podkreślano też w czasie debaty, że próg dotyczący 50% w przypadku zamówień publicznych jest wysoki. Wczoraj odbyło się spotkanie w podkomisji ds. organizacji pozarządowych i rozmawialiśmy na nim o tym, żeby zmienić ten wskaźnik na 35%. Tak że spółdzielnie socjalne mogą być wspierane przez jednostki samorządu terytorialnego przede wszystkim poprzez dotacje, pożyczki, usługi w zakresie doradztwa i zrefundowanie kosztów lustracji. W tym miejscu widać jednak słabość sprawozdania za ten okres, bo nie mamy podanej informacji, czy te instrumenty dane samorządom w ogóle zafunkcjonowały. Warto więc w badaniach wprowadzić taką możliwość, żeby zobaczyć, czy tam, gdzie spółdzielnia właściwie powstaje w środowisku lokalnym, jest ona wspierana przez jednostki samorządu terytorialnego.

    Nie mniej ważne są także inne funkcjonujące instrumenty wsparcia. Mianowicie chodzi o te rozpoczęte przez ministra pracy i polityki społecznej związane z utworzeniem regionalnych funduszy ekonomii społecznej. Na początku był to 1 mln zł. Zaczęło to funkcjonować, powstało 20 takich spółdzielni, a potem nastąpił ich rozwój. Kolejnym etapem jest resortowy program pt. ˝Wspieranie rozwoju spółdzielczości socjalnej˝, który powoływał ośrodki wsparcia. Te ośrodki wsparcia - a w różnych latach było 11-13 takich ośrodków - koncentrowały się głównie na doradztwie, na usługach edukacyjnych, ale także na wsparciu finansowym poprzez pożyczki na dopłatę do składek ubezpieczeniowych, pożyczki na zakup materiałów, pożyczki na wadium składane w związku z zamówieniami publicznymi czy do grantów na przeprowadzenie lustracji.

    Bardzo istotnym systemowym instrumentem wsparcia jest też Program Operacyjny ˝Fundusz inicjatyw obywatelskich˝. Ten program był realizowany w latach 2009-2013, kiedy wyodrębniono priorytet dotyczący rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Wtedy w ramach tego priorytetu 4 został wyodrębniony komponent regionalny dotyczący możliwości funkcjonowania projektów dwuletnich, których celem było wspieranie właśnie podmiotów ekonomii społecznej.

    Kolejnym instrumentem wsparcia, finansowym, jest Program Operacyjny ˝Kapitał ludzki˝ na lata 2007-2013. Przede wszystkim chodzi o środki przeznaczone na tworzenie tych możliwości, zakładanie i prowadzenie spółdzielni, ale także doradztwo, wspieranie, również finansowe. Chodzi o przyznawanie środków finansowych dla spółdzielni w związku z przystąpieniem do spółdzielni lub zatrudnieniem w spółdzielni w wysokości 20% na członka założyciela w przypadku osoby fizycznej. Dotyczy to także osób zatrudnianych w spółdzielni utworzonej przez osoby prawne czy wsparcia pomostowego połączonego z doradztwem w związku z wykorzystaniem środków finansowych. W ramach Programu Operacyjnego ˝Kapitał ludzki˝ na lata 2007-2013 według stanu na 2011 r. realizowano 11 takich projektów. Ich wartość wynosiła ok. 4 mln zł.

    W związku z tym sygnałem Najwyższej Izby Kontroli i stosowną podstawą prawną resort, biorąc właśnie to pod uwagę, w związku z Programem Operacyjnym ˝Fundusz inicjatyw obywatelskich˝ przeprowadził monitoring funkcjonowania spółdzielni. Chodzi o ten wstępny okres, bo pan minister podawał już późniejsze dane, a będzie też czas, kiedy pani poseł będzie przedkładała sprawozdanie za kolejny okres. Wtedy będzie można porównać ten rozwój. Przede wszystkim na początku 30% badanych spółdzielni należało do Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych. Z tego badania wynika, że im dłużej funkcjonuje spółdzielnia, tym większa jest gotowość przystąpienia do tego związku rewizyjnego spółdzielni.

    Jeśli chodzi o założycieli spółdzielni, to z tych badań wynika, że na początku były to głównie osoby fizyczne - 94%, natomiast jeśli chodzi o osoby prawne, to była to niewielka grupa osób. Przeciętna liczba założycieli badanych spółdzielni to ok. 7 osób. Jeśli chodzi o założycieli spółdzielni, to dominowała grupa osób bezrobotnych - ponad 83%, ale także grupa osób niepełnosprawnych - 38%. W 2010 r. i w 2011 r. dominowały spółdzielnie liczące 5-9 członków. Średnio w spółdzielni socjalnej jest trochę ponad 7 osób. W tym okresie nie uległa zmianie liczba członków spółdzielni. Można powiedzieć, że jeśli chodzi o zmniejszanie i zwiększanie się tych wartości, to było to mniej więcej na tym samym poziomie co w poprzednim okresie badawczym.

    Takim naszym zamierzeniem, jako ustawodawcy, było to, żeby osoba przed przystąpieniem do spółdzielni przechodziła również proces reintegracji społeczno-zawodowej w centrach integracji społecznej i klubach integracji społecznej. Na początku jednak niestety nie mieliśmy do czynienia z tym procesem, czyli takim przygotowaniem systemowym. Z badanych spółdzielni wynika, że ponad 80% członków spółdzielni tego etapu nie przechodziło, bo tylko 14% badanych znalazło się w gronie absolwentów centrów integracji społecznej.

    Jeśli chodzi o formy zatrudnienia, to w tym zakresie rozwijali się zarówno ustawodawca, jak i spółdzielnie. Dotyczy to podstawy prawnej. Najczęstszą formą zatrudnienia jest spółdzielcza umowa o pracę - stanowi ponad połowę wszystkich przypadków. Kolejnymi wskazanymi formami były umowa o dzieło oraz umowa-zlecenie.

    Na uwagę zasługuje fakt, że w badanych spółdzielniach zatrudnionych było 40% osób posiadających orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. W ponad 1/3 badanych spółdzielni zatrudniano dodatkowo pracowników niebędących spółdzielcami, co zostało wprowadzone w kolejnej nowelizacji ustawy.

    Na poziomie krajowym co piąta spółdzielnia korzystała ze wsparcia wolontariuszy, przede wszystkim w tych regionach, gdzie był mniejszy dostęp do pomocy administracyjnej, prawnej; tam korzystano ze wsparcia wolontariuszy. Połowa tych wolontariuszy wykonywała również prace administracyjno-biurowe, a także pomagała w kwestiach prawnych, procesach założycielskich. Część z nich pracowała również jako wolontariusze, korzystając z umowy.

    Zgodnie z prawem w spółdzielniach liczących powyżej 15 członków istnieje możliwość powołania rady nadzorczej, natomiast w przypadku spółdzielni liczących do 15 członków nie ma takiej możliwości. Tylko w 5% badanych spółdzielni funkcjonowały rady nadzorcze.

    Kiedy pracowaliśmy nad projektem ustawy, dbaliśmy o to, aby ewentualna nadwyżka była przeznaczana w pierwszej kolejności na fundusz zapasowy, a następnie na fundusz reintegracji społecznej i zawodowej. Z badań wynika, że spółdzielnie w szczególności przeznaczają nadwyżkę na ten pierwszy fundusz, a na drugi nie aż tyle, ile chcielibyśmy zapisać ustawowo, czyli 40%. Myślę, że to jest kwestia czasu. W dłuższym okresie funkcjonowania tych spółdzielni świadomość co do tworzenia tego funduszu będzie większa.

    Funkcjonowanie spółdzielni najczęściej jest uzależnione od tego, jakie wykształcenie, umiejętności, rozpoznanie rynkowe mają członkowie spółdzielni. Zajmują się oni przede wszystkim świadczeniem usług. Z badań wynika, że najczęściej są to usługi z takich zakresów, jak: dom, ogród, budownictwo, gastronomia, biznes, ekonomia, edukacja. To są najczęstsze obszary działalności spółdzielni. Działalność w tych obszarach miała charakter wielobranżowy, czyli średnio rzecz biorąc, spółdzielnia, zajmowała się czterema branżami.

    Jeśli chodzi o ocenę działalności gospodarczej i prowadzenie spółdzielni, to oczywiście większość tych podmiotów sama uznawała, że będzie się tym zajmować. Z badań wynika, że niecałe 30% spółdzielni dysponuje strategią rozwoju, czyli dokumentem, który podlega kontroli. Z drugiej strony kwestia monitoringu własnej działalności wymaga jeszcze wsparcia, zwłaszcza jeśli chodzi o monitoring prowadzony przez podmioty zewnętrzne. Do tej pory odbywa się to zazwyczaj z zastosowaniem własnych metod.

    Jeśli chodzi o ocenę własnych szans w rywalizacji z firmami zewnętrznymi, czyli podmiotami prywatnymi, badania pokazują, że uznaje się, iż szanse są mniejsze. Natomiast jeśli chodzi o sektor organizacji pozarządowych, spółdzielnie stwierdzają, że mają równe szanse i mogą rywalizować z tym sektorem. Kiedy jednak pytamy o formę współpracy z tymi podmiotami, to na dzień dzisiejszy nie za bardzo to się układa, raczej można zauważyć element rywalizacji niż element współpracy w zakresie spółdzielczości socjalnej i działalności w obszarach pożytku publicznego. Ta sytuacja, przede wszystkim jeśli chodzi o finanse spółdzielczości, na starcie nie była najlepsza, bo połowa z ocenianych spółdzielni uznawała, że jest w trudnej sytuacji finansowej, 1/4 uważała, że jest w dobrej, a 1/4 uznawała, że nic się nie zmieniło.

    Średni przychód spółdzielni w 2010 r. wynosił w okresie całego roku 60 tys. z haczykiem, więc jeśli podzieli się to przez 12, to miesięcznie będzie to 5 tys. W związku z powyższym generalnie małe spółdzielnie siedmio-, pięcio-, dziesięcioosobowe nie miały za wiele środków finansowych z przychodów. Największe przychody były z rynku otwartego, a mniejsze z sektora publicznego, m.in. z udziału w konkursach związanych z działalnością pożytku publicznego. Przychody były uzupełniane między innymi z takich źródeł jak dotacje, darowizny, sponsoring. Spółdzielnie określały, że ich przychody stanowią 6,5%.

    W roku 2010 - i to zapewne martwi - połowa badanych spółdzielni odnotowała ujemny wynik finansowy, 27% - zbilansowany na zero, a 23% - wynik dodatni. Myślę, że to wynika również z tego, iż w znacznym stopniu to był początek tej działalności. Współpraca z firmami, podmiotami prywatnymi dotyczy właściwie tylko i wyłącznie części gospodarczej. Brakuje jeszcze zrozumienia podmiotów, firm dla spółdzielni socjalnych, aby ta współpraca odbywała się również w zakresie części społecznej, dotyczącej włączania osób, członków spółdzielni w działalność społeczności lokalnej.

    Jakie zagrożenia dla spółdzielni socjalnych można wskazać na podstawie przeprowadzonych badań? Najczęściej wskazywane zagrożenia to nierównomierna aktywność członków, ludzie dostrzegają, że coś jest nie tak w ramach spółdzielni, brak wiedzy o dostępnych ułatwieniach dotyczących przede wszystkim wsparcia finansowego oraz konflikty wewnętrzne. Jednak elementem, który musi nas niepokoić, jest to, że wśród najczęściej wskazywanych zewnętrznych problemów związanych z funkcjonowaniem spółdzielni wymieniany jest brak zrozumienia i zainteresowania spółdzielczością socjalną wśród przedstawicieli władz samorządowych, wskaźnik wynosi prawie 40%. Oczywiście problem zleceń uzyskiwanych na rynku i zleceń z zakresu administracji rządowej jest najczęściej wskazywanym problemem zewnętrznym. Mimo tych programów podejmowanych przez stronę rządową w ramach Programu Operacyjnego ˝Kapitał ludzki˝ mamy jeszcze wiele w tej sprawie do zrobienia w kontakcie z administracją publiczną.

    Jeśli chodzi o ocenę regulacji, które wprowadziliśmy, to generalnie na starcie była bardzo pozytywna ocena, bo ponad 88% badanych członków spółdzielni informowała, że te rozwiązania są korzystne, mniej korzystnie oceniano możliwość tworzenia przez podmioty prawne czy osoby prawne, członków spółdzielni.

    Panie Marszałku! Wysoki Sejmie! Komisja Polityki Społecznej i Rodziny po rozpatrzeniu sprawozdania z 6 grudnia 2012 r. wnosi do Wysokiej Izby o pozytywne przyjęcie tego dokumentu. Dziękuję uprzejmie.