4 punkt porządku dziennego:

Pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnej informacji prawnej oraz edukacji prawnej społeczeństwa (druk nr 3338).

Minister Sprawiedliwości Borys Budka:

    Szanowna Pani Marszałek! Wysoka Izbo! Mam ogromny zaszczyt zaprezentować projekt ustawy przygotowany przez rząd i wniesiony do Wysokiej Izby celem wypełnienia ostatniej luki prawnej dotyczącej zagwarantowania obywatelom bezpłatnej profesjonalnej pomocy prawnej.

    Jest to projekt ustawy, który zapewnia dostęp nie tylko do bezpłatnej pomocy, ale również do bezpłatnej informacji o prawie, tak istotnej w czasach społeczeństwa informatycznego, jak również edukację prawniczą. Projekt ten wynika z założeń, ze strategii przyjętej uchwałą Rady Ministrów, a także realizuje kolejny punkt exposé z 1 października 2014 r., które w Wysokiej Izbie zostało wygłoszone przez panią premier Ewę Kopacz.

    Projekt ustawy, który dzisiaj jako minister sprawiedliwości mam zaszczyt prezentować, został opracowany w Ministerstwie Sprawiedliwości jeszcze pod rządami, pod kierownictwem pana ministra Cezarego Grabarczyka. Z tego miejsca chciałbym serdecznie podziękować za to, że mogę rozpoczynać prace od zaprezentowania tak dobrego, kompleksowego rozwiązania, które dzięki szerokim konsultacjom społecznym i osobistemu zaangażowaniu ministra sprawiedliwości wraz z całym zespołem jest rozwiązaniem dobrym, kompleksowym, rzetelnym i, wierzę, niebudzącym żadnych wątpliwości w praktyce. Dziękuję bardzo, panie ministrze.

    Przechodząc do szczegółowego uzasadnienia, projekt dotyczy przede wszystkim zagwarantowania bezpłatnej pomocy prawnej osobom najbardziej potrzebującym. Bezpłatna pomoc prawna jest gwarantowana do tej pory na etapie procesu sądowego. Zarówno w procesie cywilnym, w postępowaniu administracyjnym, jak i w procesie karnym państwo gwarantowało, i nadal będzie gwarantować, wszystkim osobom, których nie będzie i nie jest stać na profesjonalną pomoc, opłacenie takiej pomocy. Do tej pory nie było regulacji w obowiązującym systemie prawnym dotyczącej pomocy przedsądowej. Oczywiście nie znaczy to, że profesjonalna pomoc przedsądowa nie była w praktyce realizowana. Otóż duży ukłon należy się wszystkim organizacjom pozarządowym, które od wielu lat w ramach działalności statutowej świadczyły tego typu pomoc prawną.

    Należy podkreślić, że projekt różni się nieco od pierwszej, pierwotnej, wstępnej wersji procedowanej w ministerstwie dzięki głosom organizacji pozarządowych, które były wyjątkowo istotne w procesie konsultacji społecznych.

    Drugim elementem, drugim filarem, który do tej pory gwarantował osobom potrzebującym bezpłatną pomoc prawną na etapie przedsądowym, byli pełnomocnicy fachowi: adwokaci, radcy prawni, którzy w ramach działalności pro bono koordynowanej przez samorządy zawodowe, w ramach tzw. dni otwartych organizowali specjalne dyżury dla osób najbardziej potrzebujących, porady prawne, konsultacje. Należy również wspomnieć o roli notariatu w tym zakresie, bo od kilku lat takie dni otwarte miały miejsce i uzupełniały tę lukę.

    Projekt ten spotkał się z bardzo dużą przychylnością urzędującego prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, który od kilku lat swoim patronatem obejmował dni otwarte, dni pomocy prawnej organizowane przez samorządy zawodowe. Wiem, jak bardzo jest potrzebne, aby osoba sprawująca najwyższy urząd w państwie dostrzegała potrzebę niesienia bezpłatnej pomocy prawnej. Bezpłatna pomoc prawna była realizowana również w ramach zadań samorządu terytorialnego. Dość wspomnieć o ośrodkach pomocy rodzinie, które w zakresie swojej działalności wypełniały tę lukę.

    Z ustawą, z której projektem przychodzę do Wysokiej Izby, obywatele wiążą olbrzymie nadzieje. Po raz pierwszy tak kompleksowo regulujemy dostęp do informacji prawnej, do bezpłatnej pomocy prawnej, a także stawiamy na kwestie edukacyjne. Co więcej, nie tworzymy nowych urzędów, etatów urzędniczych, a kierujemy finansową pomoc państwa bezpośrednio do osób potrzebujących za pośrednictwem przygotowanych do tego podmiotów. Ustawa w założeniu dotyczy przede wszystkim osób objętych szeroko pojmowaną pomocą społeczną. W tym obszarze nie zdecydowaliśmy się li tylko na kryterium dochodowe, ponieważ nie zawsze jest ono współmierne do potrzeb. Zdecydowaliśmy się odwołać do szeroko pojmowanej pomocy społecznej, dlatego że myślimy o osobach, które potrzebują tej pomocy, nie tylko w trudnej sytuacji materialnej, ale często w trudnej sytuacji życiowej. Mam na myśli ofiary przestępstw, przemocy domowej. To dla tych osób potrzebujących przeznaczona jest ta ustawa.

    Co najważniejsze, w żaden sposób nie naruszamy obowiązujących obecnie regulacji dotyczących pomocy społecznej czy uprawnień organizacji pozarządowych i samorządu terytorialnego, które są związane z niesieniem pomocy prawnej. Doceniamy rolę samorządów zawodowych i organizacji pozarządowych, klinik prawa, Federacji Konsumentów i wierzymy, że wykorzystując nowe rozwiązania, utworzymy kompleksowy system pomocy prawnej obejmujący wszystkich potrzebujących, obejmujący cały teren naszego kraju. Do tej pory o bezpłatną pomoc prawną było bardzo łatwo w dużych ośrodkach miejskich, w ośrodkach akademickich, tam gdzie wykształciły się stowarzyszenia, fundacje, prężnie działały tzw. kliniki prawa, poradnie prawne przy uniwersytetach. Tu nic się nie zmieni, te podmioty dalej będą realizowały swoją misję, dalej będą pomagały obywatelom, natomiast chcemy dotrzeć z pomocą prawną do każdego powiatu. Zdajemy sobie sprawę, że pomoc przedsądowa często wyprzedzi pomoc sądową, a czasem zapobiegnie powstaniu konieczności jej udzielenia. Udzielenie już na etapie mediacji, na etapie informowania o przysługujących prawach dobrej porady prawnej przez fachowego pełnomocnika bądź osobę dysponującą odpowiednią wiedzą, kwalifikacjami i doświadczeniem często pozwoli uniknąć niepotrzebnych, a czasami przegranych spraw sądowych. Dlatego też tak ważne jest, by bezpłatna pomoc prawna była dostępna w każdym powiecie.

    Projektowana ustawa zawiera szczegółowe rozwiązania, których nie będę w tej chwili przedstawiał. Dość powiedzieć, że gwarantujemy w każdym powiecie, nawet najmniejszym, minimum dwa punkty pomocy prawnej. Plany utworzenia ponad 1500 punktów pomocy prawnej w całej Polsce świadczą o tym, że ta ustawa jest ustawą proobywatelską i ma zabezpieczać najbardziej istotne potrzeby Polaków.

    Rozszerzyliśmy krąg podmiotów uprawnionych do bezpłatnej pomocy prawnej. Są to nie tylko wspomniane przeze mnie osoby objęte systemem pomocy społecznej, ale również seniorzy, czyli osoby, które ukończyły 75. rok życia, weterani i kombatanci, jak również osoby posiadające Kartę Dużej Rodziny. Ten krąg podmiotów według wyliczeń Ministerstwa Sprawiedliwości w chwili obecnej liczy ponad 5 mln obywateli. Jest to rzesza osób, które do tej pory nie mogły skorzystać z pomocy państwa, a czasami nie miały możliwości skorzystać z pomocy organizacji pozarządowych.

    Zapewnienie pomocy prawnej nie oznacza jednak tylko bezpłatnych porad prawnych. Drugi filar tej ustawy stanowi informacja prawna, dostęp do bezpłatnej informacji o prawie. Tutaj pomoc dedykujemy wszystkim osobom fizycznym zamieszkałym na terenie naszego kraju. Informacja o prawie jest informacją o tym, jakie regulacje będą dotyczyły określonej problematyki, o właściwościach organów, możliwościach uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej czy możliwościach dotyczących rozstrzygnięć sądowych czy administracyjnych. Informacja o prawie stanowi istotny element społeczeństwa informacyjnego, w naszej ocenie chodzi tu o zagwarantowanie realizacji konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego, o to, żeby już żaden obywatel nie mógł mówić o nieznajomości prawa.

    Kolejny element, który jest istotny, stanowi kwestia edukacji prawniczej. Chodzi tu nie tylko o dostęp do bezpłatnej pomocy, bezpłatnej informacji, ale przede wszystkim o tak przecież ważną edukację prawniczą, o to, żeby wiedzieć, jak trzeba poruszać się w gąszczu przepisów, gdzie szukać informacji, gdzie szukać pomocy. Ta kwestia zamyka kompleksowe rozwiązania zawarte w tej ustawie.

    Kto będzie świadczył taką bezpłatną pomoc prawną? Otóż gwarantem tego, ażeby bezpłatna pomoc prawna była efektywna, jest świadczenie jej przez profesjonalistów. Gwarantem tego jest również korzystanie z wiedzy i doświadczenia organizacji pozarządowych. Dlatego też rozwiązanie proponowane Wysokiej Izbie w tym zakresie składa się z dwóch elementów. Chodzi o, po pierwsze, fachowych, przygotowanych pełnomocników, adwokatów, radców prawnych, doradców podatkowych i, po drugie, osoby, które mają wykształcenie prawnicze, przy czym nie są pełnomocnikami zawodowymi, ale mają doświadczenie w niesieniu pomocy prawnej, zatrudniane przez organizacje pozarządowe. Dajemy tutaj wybór. Obywatel będzie decydował, z czego skorzysta, a my jako państwo gwarantujemy, że połowę tej pomocy mają świadczyć bezpośrednio radcy prawni, adwokaci, a połowa będzie świadczona przez organizacje pozarządowe. W toku konsultacji społecznych skorzystaliśmy z wiedzy, z doświadczenia właśnie organizacji pozarządowych.

    Należy w tym miejscu bardzo podziękować tym wszystkim, którzy krytycznie wypowiadali się co do niektórych rozwiązań. To właśnie dzięki tego typu uwagom udało się wnieść do Wysokiej Izby przyjęty przez Radę Ministrów projekt ustawy w tym kształcie. Organizacje pozarządowe stanowią istotny element tego kompleksowego rozwiązania, gdyż mają największe doświadczenie w zakresie działalności pro bono. Te organizacje pozarządowe przede wszystkim pomogą państwu w tym, ażeby obywatele mieli dostęp do bezpłatnej pomocy, ale również będą realizowały to drugie bardzo ważne zadanie związane z niesieniem informacji o prawie.

    Jeżeli chodzi o szczegółowe rozwiązania, to oczywiście realizacja zadań przez podmioty spoza szeroko pojmowanego aparatu państwowego będzie odbywała się w wyniku przeprowadzania konkursów przewidzianych przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Będzie to odbywało się na zasadzie konkursu. Te zadania będą mogły realizować organizacje pozarządowe, które mają doświadczenie w zakresie świadczenia pomocy prawnej.

    Jeżeli chodzi o ten drugi filar, pełnomocników fachowych, to umowy byłyby zawierane z właściwymi organami samorządu zawodowego. Przypominam, że samorząd zawodowy umocowany jest wśród zawodów zaufania publicznego w konstytucji. Samorząd zawodowy dba o to, żeby usługi, w tym przypadku usługi prawnicze, świadczone były na najwyższym poziomie. Fachowych pełnomocników, radców prawnych czy adwokatów obowiązują zasady etyki zawodowej, obowiązuje ich tajemnica radcowska, adwokacka, objęci są również obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej.

    Ostatnie zagadnienie, które chciałbym Wysokiej Izbie przedstawić, to założenia finansowe. Pytania, które zawsze się pojawiają, dotyczą kwestii finansów. Projekt w sposób szeroki obejmuje sprawy związane z przekazywaniem środków z budżetu państwa na pomoc prawną. W uzasadnieniu znajdziecie państwo podstawy metodologiczne, które spowodowały przyjęcie takich, a nie innych rozwiązań. Podkreślam jeszcze raz, że 97% wydatków przewidzianych w tym projekcie ustawy to wydatki na rzeczywistą pomoc prawną, jedynie 3% przeznacza się na sprawy organizacyjne. Skąd się to bierze? Otóż jeszcze na etapie konsultacji społecznych przeprowadzono konsultacje z samorządami, z jednostkami samorządu terytorialnego. Istnieje bardzo duże zapotrzebowanie na bezpłatną pomoc prawną, ale jednocześnie jest olbrzymia wola współpracy w tym zakresie. Chcemy, żeby punkty pomocy prawnej, tej bezpłatnej, były ulokowane w urzędach jednostek samorządu terytorialnego. To pozwoli na podniesienie rangi tej pomocy, jak również ograniczy ilość środków niezbędnych do zapewnienia obsługi technicznej, pozwoli też na kierowanie środków finansowych właśnie do najbardziej potrzebujących.

    Wierzę, że przedstawiony przez Radę Ministrów projekt ustawy znajdzie szerokie poparcie w tej Izbie. Jesteśmy otwarci na wszelkie sugestie, które mogłyby jeszcze bardziej usprawnić proponowane przez nas rozwiązania. Dlatego też proszę Wysoką Izbę o dalsze procedowanie nad przedłożonym projektem ustawy we właściwej komisji. Dziękuję. (Oklaski)