1 punkt porządku dziennego:

Informacja o działalności rzecznika praw obywatelskich za rok 2012 oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela (druk nr 1328) wraz ze stanowiskiem Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka (druk nr 1426).

Poseł Lidia Staroń:

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Pani Rzecznik! W imieniu Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka mam zaszczyt przedstawić stanowisko w sprawie informacji o działalności rzecznika praw obywatelskich za rok 2012 oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.

    Na posiedzeniu w dniu 12 czerwca 2013 r. Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka zapoznała się z przedstawioną przez panią rzecznik informacją zawartą w druku nr 1328. Ponieważ pani rzecznik bardzo obszernie poinformowała nas teraz także o zakresie i sprawozdania, i działalności, postaram się tylko trochę to uzupełnić i zaprezentować raczej to, co było przedstawione na posiedzeniu komisji, a nie w samej informacji.

    Ze sprawozdania wynika, że w roku 2012 do rzecznika wpłynęło w sumie 62 400 wniosków, z czego najwięcej dotyczyło problematyki prawa karnego, prawa cywilnego, a dopiero potem prawa administracyjnego i gospodarczego. Przedstawiona informacja wskazuje, iż zdecydowanej reformy wymaga, tak jak pani rzecznik tu podnosiła, proces stanowienia prawa. W 2012 r. rzecznik kontynuował monitorowanie nieprawidłowości w procesie stanowienia prawa, w tym niezrealizowane upoważnienia do wydania aktów wykonawczych przez organy administracji rządowej, o tym pani rzecznik dość szeroko mówiła na posiedzeniu komisji, i opóźnienia w implementacji prawa Unii Europejskiej oraz niewykonywanie wyroków Trybunału Konstytucyjnego.

    W zakresie prawa karnego rzecznik położył nacisk na prawo do obrony i rzetelnego procesu sądowego, a także obronę praw nieletnich i osób pozbawionych wolności.

    Jednym z najistotniejszych zagadnień z zakresu prawa cywilnego okazała się ochrona praw mieszkaniowych obywateli. Rzecznik zwrócił uwagę na problem braku lokali komunalnych, które gminy mogłyby przeznaczyć dla osób najuboższych, co prowadzi do niepokojącego wydłużenia okresu oczekiwania na realizację wyroków eksmisyjnych. Pojawia się też tu czasami problem przemocy pośredniej i przeprowadzania przez osoby, które posiadają takie nieruchomości, bardzo szybkich i, że tak powiem, niezgodnych z prawem eksmisji.

    Rzecznik zwrócił uwagę także na problem, z którym coraz częściej zgłaszają się obywatele, a mianowicie na brak regulacji prawnych, które określałyby zasady instalowania monitoringu na osiedlach spółdzielczych czy w nieruchomościach wielomieszkaniowych. Brak jednolitych zasad dotyczących instalowania monitoringu i korzystania z jego zapisów budzi obawy obywateli co do potencjalnych naruszeń ich dóbr osobistych.

    Rzecznik sygnalizował także po raz kolejny problemy, które są wynikiem niespójnych regulacji zawartych w ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych. Podobnie jak prezes sądu najwyższego w swoim sprawozdaniu z działalności wskazywał na pilną potrzebę uchwalenia nowej ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, tak i pani rzecznik przypomniała o konieczności uzupełnienia i zmiany tych przepisów. Wydaje się, że obecnie wszystkie te kwestie powinny znaleźć rozwiązanie w nowym prawie o spółdzielniach mieszkaniowych. Projekt takiej ustawy jest już złożony w Sejmie i procedowany w tzw. komisji do spraw spółdzielczości.

    W sprawozdaniu podniesiono również istotny problem z zakresu prawa cywilnego, jakim jest ochrona praw pacjentów. Rzecznik wskazał na lukę prawną - brak w obecnych przepisach normy, która wprowadzałaby obowiązek zapewnienia pacjentom przez szpitale zakwaterowania i wyżywienia. Przedmiotem zainteresowania rzecznika był także problem dostępu obywateli do leków stosowanych w ramach programów lekowych oraz w ramach chemioterapii.

    Rok 2012 był kolejnym rokiem wykonywania przez rzecznika zadań wynikających z ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej. Rzecznik położył zdecydowany nacisk - pani rzecznik dała temu wyraz w swoim wystąpieniu - na przeciwdziałanie wykluczeniu najsłabszych grup, czyli w tym wypadku osób niepełnosprawnych oraz osób starszych. W związku z ratyfikacją Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych pani rzecznik zainicjowała liczne działania, które wynikały z roli podmiotu monitorującego wdrażanie postanowień konwencji.

    W roku 2012 dzięki zwiększeniu środków budżetowych zwiększyła się częstotliwość wizytacji miejsc, w których przebywają osoby pozbawione wolności, o tym też pani rzecznik tutaj mówiła. Monitorowano przede wszystkim standard wynikający z umów międzynarodowych.

    Jak podnosił w swoim sprawozdaniu rzecznik, dużym osiągnięciem było pomyślne rozwiązanie sprawy ACTA, która wywołała szczególne społeczne poruszenie. Sprzeciw wobec ACTA bardzo umocnił autorytet Polski na arenie międzynarodowej i była w tym także zasługa pani rzecznik, ponieważ sporządzona przez nią opinia przetłumaczona na język angielski stanowiła mocny argument w dyskusji w Parlamencie Europejskim.

    Pani rzecznik została także doceniona na arenie międzynarodowej - została ponownie wybrana do Zarządu Europejskiego Międzynarodowego Instytutu Ombudsmana oraz do zarządu światowego, który kieruje pracami tej organizacji. To jest sprawa prestiżowa dla naszego kraju.

    Teraz już konkretnie o problemach podnoszonych przede wszystkim w trakcie prac komisji. Pani rzecznik, przedstawiając informację o swojej działalności na posiedzeniu komisji w dniu 12 czerwca 2013 r., zasygnalizowała w wystąpieniu właśnie te strategiczne problemy, które pojawiły się przede wszystkim w roku 2012, a których rozwiązanie wymaga zmian ustawowych, powiedziałabym wręcz, systemowych. I te kwestie postaram się właśnie teraz przedstawić.

    Na początek, ponieważ to wydawało nam się najbardziej bulwersującą i bardzo poważną sprawą, trzeba podkreślić wagę prawa obywateli do dobrej legislacji. To jest ta dziedzina, która wymaga przede wszystkim wytężonej pracy parlamentarzystów. Pani rzecznik zwróciła, i w komisji, i teraz, w swoim wystąpieniu uwagę na niedoskonałość ustawy podatkowej, apelując o jej pilną zmianę. Przedstawiła zatrważającą liczbę 37 tys. indywidualnych interpretacji do jednej ustawy, ustawy o podatku dochodowym. Przekłada się to na liczbę spraw sądowych. Średnio 41% spraw, którymi zajmują się polskie sądy administracyjne, dotyczy tej ustawy. To jest bardzo silna motywacja do podjęcia, jak najszybciej, prac w tym zakresie.

    Biorąc pod uwagę całościowy obraz sytuacji w dziedzinie stanowienia i stosowania prawa, symptomatyczna jest liczba wystąpień problemowych rzecznika - 292 wystąpienia - w sprawach wskazujących na fakt, iż źródłem naruszeń praw obywatela jest... prawo lub praktyka jego stosowania. Idąc krok dalej, przechodząc od samego prawa do jego interpretacji, często bardzo błędnych, dojdziemy do działania wymiaru sprawiedliwości, zderzenia obywatela z Temidą, braku w wielu podobnych sprawach jednolitego orzecznictwa.

    Należy zauważyć, iż w relacji z wymiarem sprawiedliwości rola rzecznika polega na kierowaniu pytań prawnych do powiększonych składów orzekających Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Celem tych działań jest właśnie ujednolicenie linii orzeczniczej. W ubiegłym roku do Sądu Najwyższego wpłynęło 6 pytań, do Naczelnego Sądu Administracyjnego 2 pytania, natomiast w sprawach indywidualnych rzecznik skierowała w sumie 71 kasacji od prawomocnych wyroków sądów. Tu już wnioski nasuwają się same.

    Nie najlepiej wygląda również sytuacja związana z prawem obywateli do sądu. Jak to też przedstawiała tutaj pani rzecznik, problem leży głównie w braku funduszy na bezpłatną pomoc prawną. Wiemy, że stawki adwokatów i radców są barierą dla większości obywateli w dochodzeniu swoich praw przed sądem, a jeśli chodzi o mediacje i bezpłatną pomoc prawną, jesteśmy, jak też o tym mówiła pani rzecznik, w gorszej sytuacji niż Bułgaria i Rumunia. Dlatego ten problem jest chyba jednym z największych problemów, poświęcono mu bardzo dużo czasu, ale rzeczywiście jest on bardzo bolesny i objawia się na każdym kroku. Właściwa pomoc prawna, właściwa interwencja, czasami podpowiedź powodowałaby, że ludzie unikaliby sytuacji brzemiennych w bardzo tragiczne skutki.

    Inna pilna potrzeba wiąże się z koniecznością przyspieszenia prac nad ustawą o biegłych sądowych. W swojej pracy, także jako posłowie, wielokrotnie spotykaliśmy się z nierzetelnymi biegłymi sądowymi, z wadliwymi opiniami, a przecież wiemy, że są one podstawą orzekania dla sądów czy podejmowania decyzji przez prokuraturę. Mamy ogromny kryzys, jeśli chodzi o biegłych sądowych. Jak wskazywała pani rzecznik, nie dość, że brakuje biegłych, którzy byliby w stanie wykrywać przypadki fałszerstw dokumentów i testamentów, to brakuje też uregulowań odnośnie do prawidłowego i rzetelnego działania.

    Ważnym filarem działalności rzecznika jest przeciwdziałanie, jak wcześniej mówiłam, wykluczeniom. Priorytetowym zadaniem w tej dziedzinie powinna być ochrona tych grup, które mają problemy z funkcjonowaniem na rynku pracy. Są to osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby cierpiące na choroby psychiczne. Ratyfikowanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych było dużym sukcesem, dlatego teraz należy dołożyć wszelkich starań, żeby przyjęte deklaracje wprowadzić w życie.

    Specjalnej uwagi ze strony państwa wymagają również osoby bezrobotne, zwłaszcza w młodym wieku, oraz bezdomne. Tutaj też jest taki problem. Jest coraz więcej bezdomnych kobiet, ale są także bezdomne rodziny i to jest problem, na który trzeba zwrócić uwagę i go rozwiązać ze względu na fakt, iż są dzisiaj osobne schroniska dla kobiet, osobne dla mężczyzn. Rodziny nie mogą być umieszczane razem, czyli są po prostu rozdzielane, dlatego istnieje tak pilna potrzeba zorganizowania schronisk dla bezdomnych rodzin.

    Ważną kwestię, która była przedmiotem dyskusji na posiedzeniu komisji, stanowiła ochrona praw osób starszych. I tu chciałabym zwrócić uwagę na jeden problem, o którym mówiliśmy na posiedzeniu komisji. Jest to sprawa tak zwanej ustawy, bo właściwie takiej ustawy nie ma, o odwróconej hipotece. Obecnie, w dobie kryzysu gospodarczego i związanej z tym trudnej sytuacji finansowej wielu gospodarstw domowych, w tym gospodarstw emerytów, coraz większą popularność zyskują umowy, na mocy których emeryt będący właścicielem mieszkania w zamian za dożywotnią rentę przenosi jego własność, przenosi własność swojego mieszkania na podmiot wypłacający tę rentę. W praktyce obrotu umowy te są błędnie określane jako tak zwana odwrócona hipoteka. Trzeba przy tym wskazać, że rosnąca popularność takich umów wynika nie tyle z rzeczywistego zapotrzebowania, chociaż ono też istnieje, na tego rodzaju usługi, ile raczej jest skutkiem agresywnej reklamy, w której przedstawia się w sposób nierzetelny, czasami wręcz nieuczciwy skutki zawarcia takiej umowy, przemilczając przy tym istotne zagrożenia z nimi związane. A skutki zawarcia przez seniora takiej umowy często są bardzo niekorzystne, wręcz, powiedziałabym, bardzo często są tragiczne. Jak wskazywali posłowie w czasie dyskusji na posiedzeniu komisji, niektóre firmy ustalają treść umowy w taki sposób, ażeby łączna wartość świadczeń rentowych nie przekraczała kwoty stanowiącej 1/3 wartości przekazanego mieszkania. Wynika z tego, że podmiot wypłacający rentę za niewielką kwotę uzyskuje tę nieruchomość. Korzyść osiągana przez wypłacającego świadczenia jest czasami jeszcze większa w sytuacji śmierci beneficjenta krótko po zawarciu umowy. Tutaj nie ma spadkobierców, tutaj nie ma niestety żadnego rozliczenia. W takim przypadku firma przejmuje mieszkanie faktycznie za darmo. Podobnie jest, gdy dochodzi do oszustwa i mieszkanie jest zbywane osobie trzeciej, a tak też bywa dość często. Wówczas już bez konieczności wypłacania nawet tej minimalnej renty dawnemu właścicielowi dana firma staje się właścicielem mieszkania. Dlatego istnieje absolutna konieczność wprowadzenia nadzoru finansowego nad firmami oferującymi takie usługi. Pani rzecznik przedstawiła propozycję, aby zorganizować także poradnictwo prawne w tym zakresie oraz opóźnić wejście w życie takich transakcji, aby dać konsumentowi czas na wycofanie się z umowy, ale przede wszystkim trzeba tutaj wprowadzić uregulowania ustawowe, czyli wprowadzić taką faktyczną ustawę o odwróconej hipotece.

    Kontrowersyjną kwestią, która wywołała także szeroką dyskusję podczas wystąpienia pani rzecznik na posiedzeniu komisji, była kwestia roszczeń odszkodowawczych czy też zwrotu mienia osobom, które wyjechały - rozmawialiśmy o osobach, które wyjechały do Niemiec, zostawiając w Polsce swoje mienie i, najczęściej, zrzekając się polskiego obywatelstwa. Obecne orzecznictwo skutkuje tym, że przywrócenie prawa do majątku tym osobom, najczęściej od kilkudziesięciu lat przebywającym za granicą, powoduje odebraniem tego samego prawa innym, to jest osobie czy rodzinie, która od kilkudziesięciu lat w danym mieszkaniu czy domu mieszka, utrzymuje dany lokal. Dlatego ten problem też wymaga rozwiązania.

    Rozmawialiśmy także, ale tutaj pani rzecznik dość szeroko o tym mówiła, o obozach koncentracyjnych, o miejscach pamięci i o tak zwanych polskich obozach, czyli o nazewnictwie, które nigdy nie powinno padać i nigdy nie powinno istnieć w świadomości czy to polskiej, czy zagranicznej. Ale pani rzecznik dość szeroko o tym mówiła, więc już tę kwestię w tym momencie pominę.

    Mając na uwadze zasygnalizowane problemy, których skutkiem są bardzo często ludzkie tragedie, bezsilność i oszustwa, należy zwrócić szczególną uwagę właśnie na sprawozdanie rzecznika praw obywatelskich, czyli pośrednio głos obywateli, i jak najszybciej podjąć inicjatywę ustawodawczą zmierzającą do rozwiązania tych problemów. Chodzi o to, jak powiedziała pani rzecznik, aby współdziałanie rzecznika z władzą ustawodawczą przyniosło oczekiwane i przede wszystkim wymierne skutki dla obywatela, każdego obywatela, aby nie było takich dolegliwości, jakie bywają dzisiaj.

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Pani Rzecznik! W imieniu Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka proszę o to, aby Wysoki Sejm informację o działalności rzecznika praw obywatelskich za rok 2012 oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela przyjął. Dziękuję. (Oklaski)