10 punkt porządku dziennego:

Pierwsze czytanie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego (druk nr 998).

Poseł Jerzy Kozdroń:

    Panie Marszałku! Wysoki Sejmie! W imieniu grupy posłów niewątpliwie mam zaszczyt przedstawić projekt zmiany ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego zawarty w druku nr 998. Jak wiedzą posłowie, którzy interesują się problematyką będącą przedmiotem dzisiejszej debaty, projekt ten jako trzeci z kolei odnosi się do przestępstw przeciwko wolności seksualnej. O ile poprzednie projekty w jakimś zakresie zawyżały, podnosiły wymiar kary za popełnione przestępstwa, o tyle nasz projekt w istocie rzeczy ma kilka celów do zrealizowania.

    Jednocześnie chciałbym serdecznie poprosić pana marszałka o to, że gdyby okazało się, że trochę przynudzam, ponieważ wiem, że nie mam obiektywnego spojrzenia na to zagadnienie, to proszę mi przerwać i ja z pokorą zejdę ze sceny.

Poseł Jerzy Kozdroń:

    Ale proszę mi wtedy zwrócić uwagę, że już trochę za długo stoję tutaj, na tej mównicy.

    Po pierwsze, celem projektu jest unowocześnienie i racjonalizacja rozwiązań prawa karnego materialnego i procesowego w zakresie ścigania za przestępstwo zgwałcenia poprzez wprowadzenie w znacznym zakresie trybu ścigania z urzędu; po drugie, osiągnięcie większej niż w obowiązującym stanie prawnym ochrony ofiar przestępstwa przewidzianego w art. 198 Kodeksu karnego przez wprowadzenie w stosunku do nich zasad analogicznych jak w wypadku czynów określonych w art. 197 § 1 i 2 Kodeksu karnego; po trzecie, dostosowanie prawa polskiego do standardów ochrony małoletniej ofiary przestępstwa przeciwko wolności seksualnej zawartych w aktach prawa unijnego i międzynarodowego.

    Jaki mamy obecnie stan prawny? Przestępstwo zgwałcenia jest określone w art. 197 Kodeksu karnego. W § 1 i 2 wprowadza się dwa podstawowe typy zgwałcenia, to jest doprowadzenie innej osoby przemocą, bezprawnie lub podstępem do obcowania płciowego oraz doprowadzenie do poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej. Kodeks wprowadza również typy kwalifikowane zgwałcenia stanowiące zbrodnię: zgwałcenie zbiorowe, zgwałcenie małoletniego, zgwałcenie kazirodcze i zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem.

    Zgodnie z art. 205 Kodeksu karnego przestępstwo zgwałcenia w każdym typie jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego, a art. 12 § 3 Kodeksu postępowania karnego stanowi z kolei, że cofnięcie wniosku o ściganie w wypadku tego przestępstwa nie jest możliwe. W praktyce jednak w razie cofnięcia wniosku postępowanie jest umarzane z powodów formalnych. Prawo do decyzji odnośnie do złożenia wniosku o ściganie sprawcy nie zawsze jest dla ofiary przywilejem, bywa również poważnym psychicznym obciążeniem. Podjęcie decyzji o zawiadomieniu organów ścigania o przestępstwie zgwałcenia jest trudne, nawet jeżeli ofiara chce ścigania i ukarania sprawcy.

    Z przeprowadzonych badań wynika, że ok. 80% ofiar gwałtu cierpi na zespół stresu pourazowego. Najważniejszą cechą tego zespołu jest pojawienie się charakterystycznych objawów w następstwie obciążającego psychicznie wydarzenia, które klasyfikuje się jako wykraczające poza zakres zwykłych ludzkich doświadczeń. Bezpośrednio po przestępstwie występuje pierwsza ostra faza, czyli tzw. szoku i odrętwienia. Może ona trwać od kilku godzin do dwóch tygodni. Ofiara gwałtu jest przerażona, nie może uwierzyć w to, co się stało, odczuwa strach przed sprawcą. Zazwyczaj boi się zwierzyć komuś bliskiemu, gdyż obawia się reakcji otoczenia. Zgwałcone ofiary boją się, że nie uzyskają wsparcia oraz że zostaną obwinione za to, co się stało.

    Ze statystyk wynika, że sprawcy większości zgwałceń to osoby znane ofierze, co powoduje, że mają oni swobodną możliwość jej zastraszenia albo wzbudzenia u niej poczucia winy. Wielu pokrzywdzonych ulega naciskom rodziny lub sąsiadów, którzy przekonują ich, że lepiej nie zgłaszać zdarzenia Policji i jak najszybciej o tym zapomnieć. Zdarza się zatem, że odmowa złożenia wniosku o ściganie nie jest autonomiczną decyzją osoby pokrzywdzonej, a wynika jedynie z jej obawy, że otoczenie sprzyja sprawcy i że nikt nie chce udzielić jej wsparcia. Szczególne wątpliwości budzi sytuacja osób, które nie osiągnęły pełnoletności. Małoletni nie mogą bowiem samodzielnie złożyć wniosku o ściganie. Wniosek taki mogą złożyć ich przedstawiciele ustawowi, którzy nie zawsze chcą to zrobić, zwłaszcza w sytuacjach skrajnie patologicznych, kiedy rodzic jest sprawcą czynu. Należy ponadto zauważyć, że opowiadanie o doznanej przemocy seksualnej wiąże się z ponownym przeżyciem emocji, które towarzyszyły zdarzeniu. Dlatego ofiary zgwałceń są w sposób szczególny narażone na tzw. wtórną wiktymizację, czyli ponowne skrzywdzenie m.in. przez niewłaściwą reakcję otoczenia na to, co je spotkało. Także z tych powodów wymagają szczególnej ochrony. Jednym ze sposobów tej ochrony jest wyeliminowanie konieczności kilkukrotnego składania zeznań.

    W orzecznictwie dostrzeżono ten problem - wielokrotnych przesłuchań pokrzywdzonych w postępowaniach karnych. Już w 1972 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę zawierającą wytyczne dla wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o przestępstwa zgwałcenia, w których stwierdza, iż w postępowaniu karnym zawsze należy baczyć, aby w toku czynności procesowych nie narażać osoby pokrzywdzonej na zbędne przykrości, a zwłaszcza należy w miarę możliwości unikać wielokrotnego jej przesłuchiwania. Wytyczne ministra sprawiedliwości dla prokuratorów wydane w roku 2009 zalecają, by pokrzywdzony został przesłuchany tylko raz, ilekroć wiąże się to z ciężkim przeżyciem psychicznym. Wprowadzona w roku 2010 procedura postępowania Policji i placówek medycznych z ofiarą przemocy seksualnej przewiduje, że zasadą powinno być przesłuchanie jednorazowe. Tylko gdy jest to absolutnie niezbędne, jeśli chodzi o cele postępowania przygotowawczego lub sądowego, należy je powtórzyć. Przewiduje ponadto, by pokrzywdzonemu dziecku mógł towarzyszyć jego przedstawiciel ustawowy lub, w odpowiednich przypadkach, wybrana przez nie osoba dorosła, o ile nie podjęto odmiennej, umotywowanej decyzji w odniesieniu do tej osoby.

    Może teraz, Wysoki Sejmie, przejdę do opisu projektowanych rozwiązań. W zakresie poszczególnych przepisów projekt przewiduje dokonanie niezbędnych zmian w celu wprowadzenia w prawie polskim trybu ścigania z urzędu bez potrzeby składania wniosku oraz zmian mających na celu ochronę ofiary przestępstwa.

    Tryb ścigania. Podstawowym celem projektu jest takie ukształtowanie trybu ścigania w sprawach dotyczących zgwałcenia, aby w większy sposób uwzględniał on stan psychiczny ofiary. Zespół stresu pourazowego powoduje bowiem, że w krótkim okresie po zdarzeniu ofiara zachowuje się biernie i stara się wyprzeć zgwałcenie ze świadomości. Ten właśnie okres ma jednak kluczowe znaczenie dla organów ścigania ze względu na konieczność zabezpieczenia dowodów lub przeprowadzenia innych czynności. Wprawdzie czynności te mogą być podejmowane jeszcze przed złożeniem wniosku o ściganie, ale w praktyce zarówno organy postępowania, jak i placówki medyczne często starają się na samym początku postępowania otrzymać ze strony pokrzywdzonego stosowny wniosek, aby nie przeprowadzać działań bezcelowych.

    Zmiana trybu ścigania ma też znaczenie dla osiągnięcia skutków prewencyjnych wobec sprawcy. W wypadku przestępstw seksualnych istnieje stosunkowo duże prawdopodobieństwo recydywy szczególnej, czyli ponownego popełnienia podobnego przestępstwa. Ze statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że ok. 35% sprawców zgwałcenia popełniło ten czyn w warunkach recydywy. Sprawcy tacy bardzo rzadko samoistnie odstępują od negatywnych zachowań, a brak jakiejkolwiek reakcji powoduje, że wręcz takie zachowania eskalują. Z uwagi na powyższe projekt wprowadza bezwarunkowy tryb ścigania z urzędu, jeżeli pokrzywdzony w czasie popełnienia przestępstwa na jego szkodę był małoletni, a także wtedy, gdy zgwałcenie jest zbrodnią. Jednocześnie jednak, z uwagi na fakt, że przestępstwo zgwałcenia dotyczy wysoce intymnej sfery życia człowieka, niezbędne jest zapewnienie pokrzywdzonemu możliwości podjęcia decyzji w kwestii udziału w postępowaniu karnym. Projekt przewiduje zatem rozwiązanie polegające na tym, że ściganie zgwałcenia w trybie podstawowym nie będzie uzależnione od wniosku, jeżeli sam pełnoletni pokrzywdzony złoży zawiadomienie o przestępstwie. W takim wypadku należy bowiem uznać, że pokrzywdzony w wystarczający sposób przejawił wolę ścigania i ukarania sprawcy. Jednakże w innych wypadkach, na przykład gdy zawiadomienie o przestępstwie będzie pochodzić od osoby trzeciej, wniosek pokrzywdzonego o ściganie będzie wymagany.

    Aby wprowadzić proponowane wyżej zmiany, w projekcie dodaje się nowe przepisy: art. 197 § 5, 198 § 2 oraz art. 199 § 4. Jednocześnie uchyla się art. 205, który dotychczas jako jedyny przepis w Kodeksie karnym normował w sposób zbiorczy tryb ścigania kilku przestępstw określonych w innych przepisach. Ponieważ Kodeks karny generalnie przyjmuje zasadę, że wnioskowy tryb ścigania ustanawia się w odrębnym paragrafie tego samego artykułu, który określa znamiona konkretnego czynu zabronionego, taki też sposób normowania przyjęto w niniejszej nowelizacji.

    Utrzymano dotychczasową zasadę, że jeżeli pokrzywdzony zdecyduje się złożyć wniosek o ściganie, cofnięcie tego wniosku będzie niemożliwe. Zasadę tę rozszerzono również na wniosek składany w sprawie o czyn z art. 198. Ma to na celu zrównanie ochrony ofiary czynu z art. 198 z ochroną ofiary z czynu z art. 197 Kodeksu karnego, tak aby uniknąć presji sprawcy lub otoczenia na ofiarę przestępstwa. Projekt dokonuje zatem w tym zakresie zmiany w art. 12 § 3 Kodeksu postępowania karnego.

    Prawo odmowy składania zeznań. Jak wskazano wyżej, wobec ofiary zgwałcenia należy zastosować szczególne środki ochrony w trakcie prowadzonego postępowania, aby uniknąć zjawiska podwójnej wiktymizacji. Taką podstawową gwarancją powinno być prawo odmowy składania zeznań. Czyny wskazane w art. 197 dotyczą szczególnie intymnej sfery życia człowieka i przez to łączą się ze szczególną traumą. Pokrzywdzony nie w każdym wypadku będzie zdecydowany omawiać tę sferę życia z osobami trzecimi, w szczególności w sytuacjach tak sformalizowanych i stresogennych, jakie wiążą się z uczestnictwem w postępowaniu karnym. Prowadzenie postępowania karnego o tak specyficzne przestępstwo nie może zaś oznaczać przymuszania ofiary do złożenia zeznań, byłoby to bowiem dla niej dodatkowym, silnie traumatycznym doświadczeniem.

    Analogiczna sytuacja ma miejsce w wypadku czynów przewidzianych w art. 198. W tym wypadku także dochodzi do przełamania woli bezbronnej ofiary albo ofiary w szczególny sposób upośledzonej i podatnej na wykorzystanie. W tym wypadku interes państwa, jakim jest pociągnięcie do odpowiedzialności karnej o przestępstwo, powinien ustąpić przed prawem człowieka do ochrony swojej prywatności. W praktyce jeśli oprócz zeznań pokrzywdzonego organ postępowania nie będzie dysponował innym materiałem dowodowym, takim jak na przykład wydzieliny zawierające DNA, nagranie z kamer monitoringu czy zeznania innych świadków, podejmie się decyzję o umorzeniu postępowania. Jednocześnie jednak konstrukcja taka pozwala ścigać sprawców zgwałcenia w tych sytuacjach, w których umożliwia to pozostały materiał dowodowy.

    Z powyższych względów projekt w dodatkowym art. 182 § 2a Kodeksu postępowania karnego wprowadza dla pokrzywdzonego prawo odmowy składania zeznań we wszystkich sprawach o przestępstwa z art. 197 i 198 Kodeksu karnego, w których postępowanie karne toczy się z urzędu. Prawo odmowy złożenia zeznań nie powinno jednak być wykorzystywane w sposób całkowicie uznaniowy. Nie powinno również stanowić narzędzia, za pomocą którego sprawca wywiera wpływ na decyzję pokrzywdzonego. Respektując wolę prywatności, należy zatem wprowadzić przepisy, które zapewniałyby maksymalną równowagę między ochroną ofiary a implikacjami wynikającymi z faktu wszczęcia postępowania karnego i ścigania przestępstwa. W tym celu projekt dokonuje zmiany art. 186 Kodeksu postępowania karnego.

    Proponowana zmiana zakreśla ramy czasowe, w których pokrzywdzony w sprawie o ścigany z urzędu czyn z art. 197 i 198 może podjąć decyzję, czy chce składać zeznania w postępowaniu karnym. Cezurę wyznacza tu moment zakończenia przesłuchania pokrzywdzonego przez sąd w postępowaniu przygotowawczym. Pokrzywdzony, który w tym inicjalnym okresie postępowania karnego podejmie decyzję, że chce zeznawać w postępowaniu karnym i uruchomić machinę ścigania, nie będzie już potem mógł wycofać się z tego, zmienić decyzji. Rozwiązanie takie, co należy podkreślić, służy również interesom ofiary. W sytuacji gdy pokrzywdzony nie będzie już mógł skorzystać z prawa odmowy złożenia zeznań, sprawca nie będzie miał motywacji, aby wpływać na wycofanie się pokrzywdzonego z prowadzonej sprawy.

    Tryb przesłuchania. Zmianę trybu ścigania należy uzupełnić o dodatkowe gwarancje związane z ponownym przeżywaniem traumy w trakcie przesłuchań w charakterze świadka. Należy wprowadzić jako zasadę pojedyncze przesłuchanie ofiary zgwałcenia, podobnie jak ma to miejsce wobec małoletnich. Natomiast jeżeli takie jednorazowe przesłuchanie okaże się niewystarczające, ofiara powinna mieć również możliwość składania zeznań w sposób pozwalający zredukować stres i poczucie wstydu wynikające z bezpośredniej konfrontacji ze sprawcą oraz osobami postronnymi, na przykład konwojującymi sprawcę policjantami.

    Projekt art. 185c Kodeksu postępowania karnego wprowadza nowy tryb przesłuchania pokrzywdzonego w sprawie o czyn z art. 197. Z uwagi na fakt, że jest to tryb ograniczający prawa podejrzanego w procesie karnym, projektodawca nie przewiduje stosowania tych rozwiązań w postępowaniu karnym o inne czyny przeciwko wolności seksualnej. Tryb ten będzie miał zastosowanie wyłącznie do najbardziej drastycznego z czynów, gdyż ma na celu wprowadzenie maksymalnej ochrony ofiary w wypadku przestępstwa szczególnie destrukcyjnego dla jej integralności psychicznej. Jak już wyżej wskazywano, ze względu na trudności, jakie wiążą się z przesłuchaniami ofiar przemocy seksualnej, niezwykle istotne jest ograniczenie tych czynności do minimum. Wielokrotne przesłuchania powodują, że osoba skrzywdzona musi wielokrotnie odtwarzać przebieg zdarzenia, co wiąże się z dodatkowym silnym stresem.

    Zgodnie z projektowanym art. 185 K.p.k. zawiadomienie o przestępstwie, jeżeli złoży je pokrzywdzony, będzie ograniczone do wskazania najważniejszych faktów i dowodów. Pokrzywdzony co do zasady powinien być przesłuchany tylko raz w toku postępowania przygotowawczego na posiedzeniu prowadzonym przez sąd. Przesłuchanie będzie obligatoryjnie utrwalane za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk. Jeżeli na wniosek pokrzywdzonego będzie konieczne ponowne przesłuchanie pokrzywdzonego, zostanie ono przeprowadzone w drodze wideokonferencji, gdy zaistnieje obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania pokrzywdzonego lub wywoływać negatywny wpływ na jego stan psychiczny.

    Projektowana regulacja wprowadza ponadto w § 4 rozwiązanie, zgodnie z którym, jeżeli przesłuchanie odbywa się z udziałem biegłego psychologa, powinien on być osobą tej samej płci co pokrzywdzony, o ile pokrzywdzony tego żąda i nie będzie to utrudniać postępowania. Rozwiązanie to jest zgodne z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającą normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw.

    Bardzo serdecznie proszę Wysoką Izbę o poparcie projektu, inicjatywy nowelizującej Kodeks karny i Kodeks postępowania karnego, ponieważ - jak już wcześniej zasygnalizowałem - dwa zbliżone projekty są już w Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Ten projekt wydaje się być projektem systemowym, ponieważ nie tylko likwiduje sam problem składania wniosków o ściganie, problem zagrożenia karą, ale przede wszystkim zajmuje się w procedurze karnej ochroną ofiary przestępstwa przed traumatycznym przeżywaniem i odtwarzaniem scen, jakie miały miejsce w chwili popełnienia przestępstwa.

    Proszę o skierowanie tego projektu, jeżeli nie będzie oczywiście wniosku o jego odrzucenie, do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Dziękuję serdecznie.