4 punkt porządku dziennego:

Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej o:
  - rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny, ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw,
  - poselskim projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny
   (druki nr 2707, 990 i 3081).

Poseł Barbara Bartuś:

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Kolejny raz przypadł mi zaszczyt wypracowania i przedstawienia stanowiska mojego Klubu Parlamentarnego Prawo i Sprawiedliwość wobec projektu nowelizacji kodeksu. Muszę jednak stwierdzić, że nie przypominam sobie wcześniej takiej sytuacji, kiedy tak trudne było dla mnie określenie, czy projekt jest dobry, czy zły.

    Panie Marszałku! Panie i Panowie Posłowie! Kluczowa i systemowa zmiana, która wynika z przedstawionego w druku nr 3081 sprawozdania komisji o projekcie nowelizacji Kodeksu cywilnego, dotyczy wprowadzenia dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza jako zasadniczego sposobu nabywania spadków. Jako pochodne, ale i samodzielne należy uznać uregulowania dotyczące sposobu sporządzania spisu inwentarza oraz procedury z tym związanej.

    Biorąc pod uwagę działalność parabanków, różne sytuacje, które z tego wynikają, często pokrzywdzenie osób, spadkobierców, którzy muszą spłacać nieswoje długi zaciągnięte przez spadkodawców, często nieodpowiedzialnie, biorąc pod uwagę sytuację, o której mówił pan poseł poprzednio występujący, w imieniu klubu Platformy Obywatelskiej, że małżonka musi dzisiaj spłacać długi swojego męża - abstrahując troszeczkę od kodeksu, przecież mamy zasadę, że umowy o kredyty jednak powinny być zawierane przez oboje małżonków, prawda - myślę, że w tym zakresie można by było coś zrobić, pomóc pani w sytuacji, o której pan mówił.

    Natomiast biorąc pod uwagę osoby, które straciły swoich najbliższych - sytuacja jest dla nich niezwykła, tragiczna - i które mogą w ciągu sześciu miesięcy nie myśleć o tym, jak zabezpieczyć swoje sprawy, nawet biorąc pod uwagę osoby, które pierwszy raz znajdują się w sądzie, osoby, które całkowicie nieprofesjonalnie podchodzą do tego albo w ogóle nie mają pełnomocnika, biorąc pod uwagę te wszystkie trudne sprawy, jasne jest, że należy coś zmienić, poprawić sytuację takich osób. Ale czy przyjęty sposób jest tym właściwym sposobem? Czy powinniśmy tak pochopnie zmieniać nie tylko przepisy zwykłych ustaw, które proceduje się na przysłowiowe zapalenie płuc, jak podczas rozpatrywania poprzedniego punktu mówił jeden z moich kolegów, ale także przepisy kodeksów? Czy powinniśmy zmieniać zasady wywodzące się jeszcze z prawa rzymskiego?

    Pan poseł sprawozdawca mówił, że ta zasada istnieje od początku Kodeksu cywilnego, od 1964 r., ale ja chciałabym podkreślić, że współczesna konstrukcja prawa cywilnego w Polsce, i nie tylko w Polsce, bo także w innych krajach europejskich, w ogóle została ukształtowana w starożytnym Rzymie i w dużym zakresie do tego nawiązuje. Już wtedy na spadkobiercę przechodziły wprost nie tylko wszystkie rzeczy materialne i uprawnienia, ale także obowiązki zmarłego. Te zasady, które wywodzą się jeszcze z prawa rzymskiego, to fundament. To też jest fundament prawa spadkowego, to ciągłość rodzinna, to sukcesja, to dziedziczenie. Od czasów rzymskich co prawda wiele się zmieniło, ale czy na pewno przyszedł czas na zmienianie podstawowych zasad prawa cywilnego? Czy na pewno istniejącego problemu, jakim jest ochrona uzasadnionych interesów spadkobierców, nie można rozwiązać inaczej?

    W mojej ocenie w zakresie najistotniejszej zmiany omawiana nowelizacja jest jednak nie do końca przemyślana i może spowodować negatywne skutki, bowiem nie przewiduje racjonalnego mechanizmu ochrony wierzycieli spadkodawcy. Wierzyciele to nie tylko banki i parabanki, ale też wierzyciele, których można nazwać wierzycielami w dobrej wierze. Ochronę wierzyciela ma stanowić zapis, że ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.

    Istotny jednak wydaje się też fakt, że w projekcie nie zauważa się, iż przy dziedziczeniu konieczna jest ochrona wierzyciela na dwóch płaszczyznach: pierwszej - umożliwiającej mu faktycznie skierowanie egzekucji do majątku spadkodawcy, drugiej - związanej z rzetelnością danych, które stanowią podstawę do ustalenia składu majątku spadkowego.

    W odniesieniu do projektu ustawy należy stwierdzić, że o ile przewidziano ochronę w zakresie drugiej z płaszczyzn poprzez wprowadzenie wcześniej przywołanego zapisu, o tyle nad sprawą pierwszej i w mojej ocenie ważnej płaszczyzny w żaden sposób się nie pochylono.

    Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powoduje, że odpowiedzialność spadkobiercy zostaje ograniczona do wartości stanu czynnego spadku. Jest ona określana jako odpowiedzialność pro viribus hereditatis. Spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale tylko do określonej wartości. Wyczerpanie sumy wyznaczającej granice odpowiedzialności pro viribus w zasadzie zwalnia go od dalszej odpowiedzialności. W tym stanie rzeczy wprowadzenie dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza jako zasady prowadzi do automatycznego wyłączenia możliwości uzyskania zaspokojenia wierzyciela w każdej sytuacji, kiedy wartość długów jest znaczna i zbliża się do wartości masy spadkowej.

    Aktualnie obowiązująca zasada przyjmowania spadku wprost nakłada na spadkobierców obowiązek podejmowania aktów należytej staranności co do ustalenia składników masy spadkowej, w sposób pozwalający na podjęcie decyzji co do sposobu nabycia i ewentualne złożenie stosownego oświadczenia.

    Zaznaczyć należy, że obecna regulacja ustanawia początek biegu terminu złożenia oświadczenia spadkowego od daty dowiedzenia się o tytule powołania do spadku. W tej sytuacji spadkobierca obecnie już może przeciwdziałać negatywnym skutkom przyjęcia spadku wprost, nawet jeżeli o śmierci spadkodawcy dowie się ze znacznym opóźnieniem, w szczególności po upływie sześciu miesięcy. Ta zasada jest właściwa, dobra, bo z tym też były przecież bardzo duże problemy.

    Oczywiście przedstawiona regulacja mogłaby zostać udoskonalona pod kątem zapewnienia szerszej ochrony spadkobiercy w uzasadnionych wypadkach. Może powiem inaczej: odnosząc się do całości, zmieniamy zasadę. Dzisiaj widzimy, że osoby, które z należytą starannością podejdą do tych spraw, dbają o swoje interesy. I trzeba przyznać, że jeżeli są chociaż troszeczkę zorientowane, potrafią swoje interesy w sposób należyty zabezpieczyć. Natomiast ochrony potrzebują w większym zakresie nieprofesjonaliści. Niezależnie od tego, co mówiłam o zmianie zasady, zmianę przepisów w zakresie procedury sporządzania spisu inwentarza można uznać za uzasadnioną i pożądaną, bowiem upraszcza się przywołaną czynność, co ma istotne znaczenie również w odniesieniu do spisów inwentarza, które sporządza się na podstawie obowiązujących obecnie przepisów. Ta główna zmiana docelowo może jednak spowodować negatywne skutki, jeżeli nie bezpośrednio, to jako przyczyna konieczności podejmowania przez potencjalnych wierzycieli daleko idących kroków w celu zabezpieczenia swoich wierzytelności. Nasuwa się pytanie, czy my, chroniąc przyszłych spadkobierców, nie doprowadzimy do sytuacji, w której banki zaostrzą warunki udzielania kredytów, a miejsce tych banków zajmą parabanki i inne pseudoinstytucje udzielające kredytów i czy tak naprawdę przyszli spadkobiercy tylko na tym skorzystają, czy nie okaże się, że z dobrych intencji mogą wyjść niedobre przepisy.

    Mimo wszystko, biorąc pod uwagę całokształt, o którym mówiłam, i te dobre strony, i konieczne zmiany, ale też, jeżeli chodzi o spis inwentarza, na pewno dobre rozwiązania, klub Prawa i Sprawiedliwości nie będzie przeciwny przyjęciu tego projektu ustawy. Dziękuję bardzo. (Oklaski)