Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na przesłaną przy piśmie z dnia 4 listopada br., sygn. SPS-023-29357/14, interpelację pani poseł Małgorzaty Sekuły-Szmajdzińskiej w sprawie procedury dotyczącej odszkodowań uzyskiwanych od firm ubezpieczeniowych za likwidację szkód komunikacyjnych uprzejmie proszę o przyjęcie następujących wyjaśnień.

   W sprawach dotyczących likwidacji szkód z tytułu zdarzeń komunikacyjnych należy mieć na uwadze regulacje ustaw ubezpieczeniowych: ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. z 2013 r. poz. 950, z późn. zm.) i ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2013 r. poz. 392, z późn. zm.), dalej ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, oraz przepisy Kodeksu cywilnego.

   Zgodnie z art 805 § 1 K.c. przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę. W przypadku umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej świadczeniem ubezpieczyciela jest zapłata określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony (art. 822 § 1 K.c.).

   W myśl art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych odszkodowanie ustala się i wypłaca w granicach odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem, do wysokości sumy gwarancyjnej, jeżeli posiadacz lub kierujący są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem pojazdu szkodę.

   Zakres odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń wyznacza zakres odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem stosownie do ogólnych reguł art. 361-363 K.c. Zgodnie z art. 361 § 1 K.c. zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z których szkoda wynikła, a w myśl § 2 powołanego artykułu w powyższych granicach naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Z kolei art. 363 § 1 K.c. stanowi, że naprawienie szkody powinno nastąpić według wyboru poszkodowanego bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.

   Odszkodowanie ma obejmować wszystkie ekonomicznie uzasadnione i celowe wydatki, a więc takie, które zostały poniesione w celu przywrócenia uszkodzonego pojazdu do stanu poprzedniego, czyli stanu technicznej używalności pojazdu istniejącej przed wypadkiem. Podkreślić także należy, iż celem odszkodowania jest przywrócenie stanu majątkowego poszkodowanego do tego, który istniał przed zdarzeniem wyrządzającym szkodę. Stanowisko takie zostało przedstawione m.in. w uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 150/06, wyroku SN z dnia 7 sierpnia 2003 r., IV CKN 387/01, wyroku SN z dnia 11 czerwca 2001 r., V CKN 226/00, czy też uchwale SN z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 68/01. Odszkodowanie wypłacane przez zakład ubezpieczeń ma na celu, jak podkreślił to Sąd Najwyższy, wyrównanie uszczerbku majątkowego powstałego w wyniku zdarzenia wyrządzającego szkodę, a uszczerbek ten istnieje od momentu wyrządzenia szkody do chwili wypłacenia przez zobowiązanego sumy pieniężnej odpowiadającej szkodzie ustalonej w sposób przewidziany prawem - art. 363 § 2 w zw. z art. 361 § 1 K.c. Sąd Najwyższy stwierdził dodatkowo, że obowiązek naprawienia szkody przez wypłatę odpowiedniej sumy pieniężnej powstaje z chwilą wyrządzenia szkody i nie jest uzależniony od tego, czy poszkodowany dokonał naprawy rzeczy i czy w ogóle zamierza ją naprawić. To do poszkodowanego należy decyzja, czy dokonywać naprawy oraz jaką formę naprawy, a co za tym idzie, i formę rozliczenia odszkodowania wybrać.

   Należy przy tym zauważyć, że na etapie postępowania likwidacyjnego odszkodowanie może być ustalane przez ubezpieczyciela dwojako: albo według tzw. metody kosztorysowej, tj. w oparciu o wycenę (kosztorys) kosztów naprawy polegającą na szacunkowym ustaleniu odszkodowania według cen części i usług niezbędnych do dokonania naprawy, albo według metody fakturowej - na podstawie faktur (rachunku) za faktycznie wykonaną naprawę. Podkreślenia wymaga, iż dokonywana przy likwidacji szkody na podstawie kosztorysu kalkulacja jest jedynie ofertą ubezpieczyciela - propozycją wypłaty odszkodowania w określonej wysokości. Zawsze istnieje możliwość kwestionowania tak skalkulowanej wysokości odszkodowania (bądź w trybie odwołania do ubezpieczyciela, bądź w postępowaniu sądowym) albo poszkodowany może przedstawić fakturę dokumentującą rzeczywiste, ostateczne koszty naprawy. Dokonana kalkulacja na podstawie kosztorysu w żaden sposób nie obliguje poszkodowanego do określonego działania, gdyż takie ustalenie ubezpieczyciela nie jest ostateczne. Metoda kosztorysowa stanowi - co do zasady - propozycję wypłaty odszkodowania lub jego bezspornej części. Jeżeli faktyczne koszty naprawy były wyższe od odszkodowania wyliczonego tą metodą, poszkodowany zawsze może uzyskać odszkodowanie w wysokości zapewniającej ich pokrycie. W takiej sytuacji metoda kosztorysu jest korzystniejsza dla poszkodowanego z tego względu, iż może on uzyskać odszkodowanie, zanim naprawa zostanie dokonana.

   Odnosząc się do zagadnienia dotyczącego wykorzystania części nowych przy naprawie pojazdów, należy wskazać na ostatnie orzecznictwo Sądu Najwyższego, w szczególności na uchwałę z dnia 12 kwietnia 2012 r., III CZP 80/11, w której Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że zakład ubezpieczeń zobowiązany jest na żądanie poszkodowanego do wypłaty, w ramach odpowiedzialności z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego, odszkodowania obejmującego celowe i ekonomicznie uzasadnione koszty nowych części i materiałów służących do naprawy uszkodzonego pojazdu. Jeżeli ubezpieczyciel wykaże, że prowadzi to do wzrostu wartości pojazdu, odszkodowanie może ulec obniżeniu o kwotę odpowiadającą temu wzrostowi. Sąd Najwyższy stwierdził, że poszkodowany ma prawo oczekiwać, iż otrzyma od ubezpieczyciela kwotę, która obejmuje także wartość nowych części, których zamontowanie jest potrzebne, aby przywrócić pojazd do stanu sprzed zdarzenia wyrządzającego szkodę. Obowiązkiem zakładu ubezpieczeń jest ustalanie i wypłacenie odszkodowania w takiej właśnie wysokości. Sąd Najwyższy potwierdził to stanowisko w postanowieniu z dnia 20 czerwca 2012 r., III CZP 85/11, w którym odrzucił automatyzm w stosowaniu części nieoryginalnych przy obliczaniu wysokości odszkodowania przez ubezpieczycieli, wskazując, że kwota odpowiadająca celowym i ekonomicznie uzasadnionym wydatkom służącym do przywrócenia stanu poprzedniego powinna być odnoszona do każdego przypadku indywidualnie. Jednocześnie SN wskazał, że rozmaitość okoliczności faktycznych dotyczących naprawy uszkodzonego pojazdu, jego stanu sprzed i po wypadku, rodzaju napraw i użytych części oraz następstw w sferze usprawiedliwionych interesów majątkowych poszkodowanego uniemożliwia ich rozstrzygnięcie bez uprzedniego konstruowania kolejnych wariantów stanu faktycznego.

   W zakresie uwzględniania przy odszkodowaniu podatku od towarów i usług (VAT) należy wskazać, że zgodnie z art. 17a ustawy o działalności ubezpieczeniowej w przypadku okazania zakładowi ubezpieczeń przez podmiot, któremu przysługuje odszkodowanie, niebędący płatnikiem podatku od towarów i usług, faktury (faktur) za naprawę szkody komunikacyjnej zakład ubezpieczeń jest zobowiązany uwzględnić w odszkodowaniu podatek od towarów i usług. Przepis ten, obowiązujący od dnia 17 sierpnia 2005 r., został wprowadzony ustawą z dnia 8 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 143, poz. 1204).

   W pierwszej kolejności należy zauważyć, że literalne brzmienie tego przepisu oznacza brak możliwości uzyskania przez płatnika podatku VAT kwoty tego podatku wynikającej z faktur za naprawę pojazdu, nawet w sytuacji gdy faktura taka zostanie przedłożona zakładowi ubezpieczeń. Wynika z tego, że każdy podmiot, który jest lub nie jest podatnikiem podatku VAT, może kwotę odszkodowania powiększyć o podatek VAT. Takie rozumowanie jest jednak sprzeczne z orzecznictwem Sądu Najwyższego. W sytuacji bowiem, gdy poszkodowany jest podatnikiem podatku VAT, odszkodowanie za szkodę przez niego poniesioną, ustalone według ceny rzeczy, nie obejmuje podatku VAT mieszczącego się w tej cenie, w takim zakresie, w jakim poszkodowany ten może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu rzeczy. W kwestii tej wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 kwietnia 1997 r., III CZP 14/97. W sentencji orzeczenia znalazło się stwierdzenie, że odszkodowanie za szkodę poniesioną przez podatnika podatku VAT na skutek zniszczenia rzeczy, ustalone według ceny rzeczy, nie obejmuje podatku VAT mieszczącego się w tej cenie w zakresie, w jakim poszkodowany może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu rzeczy. Dodatkowo SN w uchwale z dnia 16 października 1998 r., III CZP 42/98, podkreślił, że w razie skutecznego skorzystania przez podatnika z tego publicznoprawnego uprawnienia poniesiony przez niego rzeczywisty uszczerbek związany z nabyciem towaru i usługi wyrażać się będzie jedynie wysokością ceny netto, a więc różnicą między faktycznie zapłaconą ceną nabycia towaru (usługi) z uwzględnieniem naliczonego podatku VAT a kwotą, o którą obniżył on następnie należny od niego podatek o kwotę podatku VAT uprzednio naliczonego i zapłaconego przy nabyciu towarów (usług) niezbędnych do naprawienia pojazdu.

   Ponadto w uchwale z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 68/01, Sąd Najwyższy stwierdził, że odszkodowanie za szkodę poniesioną w wyniku uszkodzenia pojazdu mechanicznego należącego do poszkodowanego niebędącego podatnikiem podatku VAT, ustalone według cen części zamiennych i usług koniecznych do wykonania naprawy pojazdu, obejmuje mieszczący się w tych cenach podatek VAT.

   Tę linię orzeczniczą Sądu Najwyższego wieńczy uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 150/06, stanowiąca, iż odszkodowanie przysługujące na podstawie umowy ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego za szkodę powstałą w związku z ruchem tego pojazdu, ustalone według cen części zamiennych i usług, obejmuje kwotę podatku od towarów i usług (VAT) w zakresie, w jakim poszkodowany nie może obniżyć podatku od niego należnego o kwotę podatku naliczonego.

   Mając na uwadze powyższe oraz rozpatrując art. 17a ustawy o działalności ubezpieczeniowej poprzez wykładnię systemową i funkcjonalną, należy stwierdzić, iż sformułowanie ˝płatnik podatku od towarów i usług˝ powinno być interpretowane jako ˝podatnik podatku od towarów i usług˝. Gdyby bowiem przyjąć, że przepis dotyczy wyłącznie płatników podatku VAT, wówczas wszystkie inne podmioty, zarówno podatnicy, jak i niepodatnicy podatku VAT, mogłyby domagać się wypłaty odszkodowania uwzględniającego ten podatek.

   Powyższe rozważania oraz orzecznictwo sądowe odzwierciedlają naczelne założenie regulacji odszkodowanych - zasadę pełnego odszkodowania (art. 361 § 2 K.c.). W przypadku zajścia zdarzenia skutkującego odpowiedzialnością gwarancyjną zakładu ubezpieczeń świadczenie ubezpieczyciela obejmuje więc zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości szkody, którą poniósł poszkodowany. Jednocześnie wysokość odszkodowania nie może przyczyniać się do bezpodstawnego wzbogacenia poszkodowanego - zgodnie z art. 824¹ § 1 K.c. suma pieniężna wypłacona przez zakład ubezpieczeń z tytułu ubezpieczenia nie może być wyższa od poniesionej szkody, o ile nie umówiono się inaczej. Celem odszkodowania ubezpieczeniowego jest więc wyrównanie rzeczywiście poniesionej szkody.

   W nawiązaniu do kwestii dotyczących fakturowania należy wskazać, że regulacje w zakresie fakturowania zawarte są w przepisach art. 2 pkt 31 i 32, art. 106a-106q ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054, z późn. zm.), dalej ustawy o VAT, oraz w rozporządzeniu ministra finansów z dnia 3 grudnia 2013 r. w sprawie wystawiania faktur (Dz. U. poz. 1485). Stosownie do art. 106b ust. 1 ustawy o VAT podatnik jest obowiązany wystawić fakturę dokumentującą m.in.:

   - sprzedaż, a także dostawę towarów i świadczenie usług, o których mowa w art. 106a pkt 2, dokonywane przez niego na rzecz innego podatnika podatku, podatku od wartości dodanej lub podatku o podobnym charakterze lub na rzecz osoby prawnej niebędącej podatnikiem;

   - otrzymanie przez niego całości lub części zapłaty przed dokonaniem czynności, o których mowa w pkt 1 i 2, z wyjątkiem przypadku, gdy zapłata dotyczy wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów lub czynności, dla których obowiązek podatkowy powstaje zgodnie z art. 19a ust. 5 pkt 4.

   W myśl art. 106b ust. 2 ustawy o VAT podatnik nie jest obowiązany do wystawienia faktury w odniesieniu do sprzedaży zwolnionej od podatku na podstawie art. 43 ust. 1, art. 113 ust. 1 i 9 lub przepisów wydanych na podstawie art. 82 ust. 3. Natomiast zgodnie z art. 106b ust. 3 ustawy o VAT na żądanie nabywcy towaru lub usługi podatnik jest obowiązany wystawić fakturę dokumentującą:

   1) czynności, o których mowa w ust. 1 pkt 1, z wyjątkiem czynności, o których mowa w art. 19a ust. 5 pkt 4, oraz otrzymanie całości lub części zapłaty przed wykonaniem tych czynności, z wyjątkiem przypadku, gdy zapłata dotyczy wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów - jeżeli obowiązek wystawienia faktury nie wynika z ust. 1,

   2) sprzedaż zwolnioną, o której mowa w ust. 2, z zastrzeżeniem art. 117 pkt 1 i art. 118

   - jeżeli żądanie jej wystawienia zostało zgłoszone w terminie 3 miesięcy, licząc od końca miesiąca, w którym dostarczono towar lub wykonano usługę bądź otrzymano całość lub część zapłaty.

   Przedstawiając powyższe, pragnę dodać, że obszar ubezpieczeń komunikacyjnych obejmujący obowiązkowe ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych podlega nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego w ramach sprawowanego nadzoru nad działalnością zakładów ubezpieczeń. W przypadku stwierdzenia przez organ nadzoru, że w działalności danego zakładu ubezpieczeń występują nieprawidłowości, które naruszają interesy osób uprawnionych z umów ubezpieczenia, podejmuje on działania nadzorcze, w tym stosuje sankcje finansowe, o których mowa w art. 212 ust. 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej.

   Należy również zaznaczyć, że w przypadku kwestionowania wysokości odszkodowania proponowanego przez zakład ubezpieczeń istnieje możliwość odwołania się do ubezpieczyciela bądź do sądu. Ewentualne spory pomiędzy zakładem ubezpieczeń a osobami, którym przysługują roszczenia o odszkodowanie, mają charakter cywilnoprawny i ostatecznie zawsze organem właściwym do ich rozstrzygania będzie sąd powszechny, który jest władny uwzględnić zindywidualizowane okoliczności konkretnego przypadku. Żaden organ administracyjny, w tym także organ nadzoru nad zakładami ubezpieczeń, nie ma i nie może mieć takich kompetencji.

   Analiza orzecznictwa i problemy w praktyce stosowania przepisów dotyczących naprawienia szkody wskazują na konieczność każdorazowo uwzględniania interesów i konkretnej sytuacji danego poszkodowanego/uprawnionego w celu realizacji prawa do pełnej kompensacji szkody. W ocenie Ministerstwa Finansów problemem w zakresie procesu likwidacji szkód komunikacyjnych nie jest brak stosownych regulacji prawnych czy ich wadliwość, ale ewentualne nieprawidłowości przy ich stosowaniu. Istotną rolę w tej mierze odgrywa jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące najbardziej spornych zagadnień w procesie likwidacji szkód komunikacyjnych, które porządkuje zasady ustalania wysokości odszkodowania za szkody komunikacyjne w ramach obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, eliminując ewentualne rozbieżności.

   Z poważaniem

   Podsekretarz stanu

   Dorota Podedworna-Tarnowska

   Warszawa, dnia 26 listopada 2014 r.