Szanowny Panie Marszałku! Odpowiadając na interpelację pana posła Michała Pacholskiego w sprawie zapisów w ustawie Prawo o ustroju sądów powszechnych dotyczących nadzoru, przekazaną wraz z pismem wicemarszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 września 2014 r., uprzejmie przedstawiam, co następuje.
Analizując kwestię możliwości wpływania przez ministra sprawiedliwości na działalność sędziów czy sądów, w tym w zakresie możliwości wyeliminowania sygnalizowanych nieprawidłowości, na uwadze należy mieć przede wszystkim treść art. 178 Konstytucji RP, zgodnie z którym sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji oraz ustawom.
Statuowana przez ten przepis, będąca konsekwencją zasady trójpodziału władzy, zasada niezawisłości sędziowskiej w demokratycznym państwie prawnym ma charakter podstawowej zasady kształtującej ustrój sądownictwa. Obejmuje ona zarówno wewnętrzną niezależność sędziego jako cechę osobistą, bezstronność wobec stron czy uczestników postępowania, niezawisłość od władzy ustawodawczej, wykonawczej i innych instytucji pozasądowych, formalnych i nieformalnych grup społecznych czy politycznych, wpływu administracji i innych organów sądowych oraz niezawisłość w sensie obiektywnym oznaczającą zakaz nie tylko rzeczywistego, ale także pozornego uzależniania sądów (sędziów) w ich działalności orzeczniczej od czynników innych niż normy prawa.
Zasadnicze znaczenie dla niezawisłości sędziów ma ich niezawisłość osobista, którą można rozpatrywać w aspekcie pozytywnym i negatywnym. Aspekt pozytywny oznacza, że sędzia, wydając rozstrzygnięcia, powinien czynić to w oparciu o przepisy prawa, zgodnie ze swoim sumieniem i wewnętrznym przekonaniem. Natomiast aspekt negatywny oznacza niedopuszczalność wywierania na sędziego jakiegokolwiek nacisku z zewnątrz, także przez organ władzy wykonawczej, jakim jest minister sprawiedliwości.
Zasada niezawisłości sędziowskiej nie przekreśla istnienia wewnętrznego nadzoru administracyjnego nad sądami powszechnymi sprawowanego obecnie przez prezesów właściwych sądów. W jego ramach prezesi sądów są władni m.in. badać sprawność postępowania w poszczególnych sprawach, obciążenie sędziów pracą, a także prawidłowość przydzielania sędziom spraw. Prezesi sądów są odpowiedzialni za wyniki pracy podległych im sądów, zaś w przypadku prezesa sądu okręgowego lub apelacyjnego - wszystkich podległych sądów w ramach okręgu lub apelacji.
Zgodnie z art. 9 i 9a § 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 427, z późn. zm., dalej u.s.p.) minister sprawiedliwości sprawuje zewnętrzny nadzór administracyjny nad działalnością sądów polegającą na zapewnieniu właściwego toku wewnętrznego urzędowania sądu, bezpośrednio związanego z wykonywaniem przez sąd zadań w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Nadzór ten dotyczy więc organizacyjnej strony funkcjonowania sądów. Czynności z zakresu nadzoru administracyjnego nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli (art. 9b u.s.p.). Zatem przedmiotem nadzoru zewnętrznego sprawowanego przez ministra sprawiedliwości mogą być tylko te wypowiedzi sądu, które nie przyjmują formy orzeczenia i nie podlegają kontroli w toku instancji. Takie ograniczenia zabezpieczają władzę sądowniczą przed arbitralnym wkraczaniem innych władz w sferę jej działalności.
Zgodnie z treścią art. 37 § 4 u.s.p. w przypadku stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego to prezes sądu może zwrócić sędziemu uwagę na piśmie i żądać usunięcia skutków uchybienia. Prezes sądu nie może jednak ingerować w działalność sędziego związaną ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości, w ramach której sędziowie są niezawiśli. Z kolei w przypadku stwierdzenia oczywistej i rażącej obrazy przepisów prawa prezesi sądu okręgowego oraz sądu apelacyjnego są uprawnieni do skierowania do rzecznika dyscyplinarnego żądania podjęcia czynności dyscyplinarnych, czyli przeprowadzenia przez niego postępowania wyjaśniającego mającego na celu ustalenie, czy określone zachowanie sędziego wyczerpuje znamiona przewinienia dyscyplinarnego. Identyczne uprawnienie posiada - zgodnie z art. 114 § 1 u.s.p. - również minister sprawiedliwości. W sytuacjach, w których zachodzi podejrzenie naruszenia zasad etyki przez sędziów, minister podejmuje działania przewidziane w rzeczonym przepisie. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że za przypadkowe lub incydentalne błędy w orzekaniu sędzia nie może być pociągnięty do odpowiedzialności dyscyplinarnej, ponieważ podważałoby to zasadę niezawisłości sędziowskiej. Nadto, zgodnie z art. 110 u.s.p., rozstrzyganie w kwestii odpowiedzialności dyscyplinarnej zostało powierzone wyłącznie sądom dyscyplinarnym, którymi są w pierwszej instancji sądy apelacyjne, natomiast w drugiej instancji Sąd Najwyższy. Minister sprawiedliwości jako przedstawiciel władzy wykonawczej nie posiada zatem uprawnień do wymierzania sędziom jakichkolwiek kar dyscyplinarnych.
Ustawą z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U z 2011 r. Nr 203, poz. 1192) wprowadzono instytucję okresowej oceny pracy sędziego. Ocenie tej podlega efektywność pracy oraz kompetencje zawodowe sędziego w zakresie metodyki pracy i kultury urzędowania, jak również specjalizacji w rozpoznawaniu poszczególnych rodzajów spraw oraz pełnieniu poszczególnych funkcji. Oceny pracy sędziego dokonuje się z punktu widzenia sprawności i efektywności podejmowanych czynności i organizowania pracy przy rozpoznawaniu spraw lub wykonywaniu innych powierzonych funkcji lub zadań, kultury urzędowania obejmującej kulturę osobistą i kulturę organizacji pracy oraz poszanowania prawa stron lub uczestników postępowania przy rozpoznawaniu spraw lub wykonywania innych powierzonych funkcji lub zadań, sposobu formułowania wypowiedzi przy wydawaniu i uzasadnianiu orzeczeń, a także z punktu widzenia realizacji przez sędziego procesu doskonalenia zawodowego.
Oceny pracy sędziego dokonuje się w ramach wizytacji wydziału sądu, w którym sędzia ten pełni służbę, przeprowadzanej co cztery lata. Wyniki tej oceny stanowią podstawę do opracowania indywidualnego planu rozwoju zawodowego sędziego, co w dalszej perspektywie powinno przyczynić się do wyeliminowania niedoskonałości czy też nieprawidłowości w działalności zawodowej danego sędziego, mają być również pomocne przy dokonywaniu oceny kandydatury sędziego w toku procedury ubiegania się o stanowiska i funkcje sędziowskie.
Zgodnie z treścią art. 82a § 1 u.s.p. sędziowie są obowiązani stale podnosić swoje kwalifikacje zawodowe. Po objęciu pierwszego stanowiska sędziowskiego sędzia odbywa trzymiesięczne szkolenie z zakresu metodyki pracy sędziego. Z obowiązku tego jest zwolniony sędzia, który ukończył aplikację sędziowską (§ 2). Zadania z zakresu doskonalenia zawodowego sędziów realizowane są przez nadzorowaną przez ministra sprawiedliwości Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury.
W celu uzupełnienia specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych sędziowie obowiązani są - w miarę możliwości - uczestniczyć corocznie w szkoleniach i innych formach doskonalenia zawodowego organizowanych w ramach kształcenia ustawicznego przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury.
Podniesieniu poziomu etycznego i merytorycznego sędziów służą organizowane przez krajową szkołę szkolenia wszystkich sędziów, którzy objęli stanowisko sędziowskie po raz pierwszy. Ich celem jest zapoznanie sędziów bez doświadczenia orzeczniczego z metodyką pracy sędziego z uwzględnieniem specyfiki wynikającej z orzekania w sprawach karnych i cywilnych, prawidłowym stosowaniem procedur, sprawnością prowadzenia rozpraw oraz kształtowanie właściwych postaw odpowiadających konstytucyjnej gwarancji prawa do rozpoznania spraw przez niezawisłego sędziego. Szkolenia o tej tematyce przeprowadzane są w 2014 r., zostały przewidziane również na rok 2015.
Należy zauważyć, że już w ramach prowadzonego przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury kształcenia wstępnego przygotowującego do wykonywania urzędu sędziego, a obejmującego w tym przypadku aplikację ogólną i aplikację sędziowską, jego celem jest rzetelne i możliwie szerokie przygotowanie aplikantów do pracy zawodowej, nie tylko w aspekcie merytorycznym, ale i etycznym. Zgodnie z programem aplikacji sędziowskiej aplikanci w trakcie szkolenia odbywają zarówno zajęcia teoretyczne, jak i praktyki pozwalające na pogłębienie specjalistycznej wiedzy i umiejętności w poszczególnych dziedzinach prawa, a także zajęcia z zakresu etyki i odpowiedzialności dyscyplinarnej.
Wskazać należy także, iż Ministerstwo Sprawiedliwości podejmuje wszelkie niezbędne działania, tak w płaszczyźnie nadzoru, jak i prac legislacyjnych, zmierzające do usprawnienia pracy sądów w obszarze organizacyjno-administracyjnym. Przykładem mogą być zmiany w zarządzeniu ministra sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. MS z 2003 r. Nr 5 poz. 22, ze zm.) wprowadzone w ostatnich latach. Zmiany te są konsekwencją realizowanych przez ministerstwo programów informatyzacji sądów, wprowadzania protokołu elektronicznego oraz nowych koncepcji organizacji pracy sekretariatów.
Mając na uwadze naprowadzone rozważania, wskazać należy, iż organem właściwym do przeprowadzenia całościowej oceny prawidłowości zachowania sędziów Sądu Rejonowego w Rzeszowie jest prezes tegoż sądu. Pragnę także poinformować, że w związku z powyższym przedmiotowa interpelacja zostanie przesłana zgodnie z właściwością w trybie skargi na działalność sądu. Należy jednak nadmienić, że także i w tym trybie zabronione jest wkraczanie w obszar dotyczący działalności sądów, w dziedzinie, w której sędziowie są niezawiśli (art. 41a § 2 u.s.p.).
Z poważaniem
Podsekretarz stanu
Wojciech Hajduk
Warszawa, dnia 6 października 2014 r.