Instytut Śląski istnieje w Opolu od 1957 r. Jego tradycja interdyscyplinarnych badań nad Śląskiem wywodzi się z Katowic i trwa już ponad 80 lat. Nie ma w Polsce jednostki badawczej, która by na tym polu przewyższała Instytut Śląski. Ogromna aktywność pracowników Instytutu zaowocowała dorobkiem naukowym nie tylko o znaczeniu regionalnym, ale także ogólnonarodowym. Po 1989 r. PIN-Instytut Śląski prowadził zarówno badania podstawowe, jak i działalność ekspercką monitorując procesy demograficzno-społeczne w regionie, w tym proces emancypacji mniejszości niemieckiej oraz napięcia na tle etnicznym. Współtworzył także wiedzę o polsko-niemiecko-czeskim dziedzictwie historycznym Śląska oraz inicjował debatę o miejscu regionów w Unii Europejskiej. Dlatego za niepokojącą i niestety realną należy uznać perspektywę zamknięcia tej jednostki w związku z drastycznym zmniejszeniem dotacji podmiotowej w 2014 r. i w 2015 r.

PIN-Instytut Śląski w Opolu w 2012 r. w ślad za zmiana ustawowymi w sposobie finansowania nauki przeprowadził daleko idącą restrukturyzację zatrudnienia placówki. Poprzez zwolnienia grupowe zrezygnował ze współpracy z większością pracowników, dla których praca tutaj nie była podstawowym miejscem pracy. W przeciągu 2013 r. odbudował częściowo stan zatrudnienia, przyjmując do pracy młodych adeptów nauki (osoby ze stopniem doktora i tytułem zawodowym magistra), którzy w tym czasie utrzymywani byli ze środków własnych. W latach 2013-2015 nastąpiły trzy awanse naukowe: na stopień doktora, doktora habilitowanego i tytuł profesorski.

Pomimo trudności finansowych zrealizowano unikatowe w Polsce i w tej części Europy projekty: m.in. Słownika gwar śląskich i Słownika etymologicznego nazw geograficznych Śląska. Ten drugi, realizowany przez kilkadziesiąt lat projekt dobiegł końca i w ostatnim konkursie Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki udało się pozyskać środki finansowe na przygotowanie suplementu i jego elektronicznej wersji.

W 2013 r. PIN-Instytut Śląski w Opolu przeprowadził ze środków europejskich i własnych, bez wsparcia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, gruntowną rewitalizację swojej siedziby. Związane to było z ogromnymi kosztami finansowymi i organizacyjnymi, które ponosi Instytut do dzisiaj i będzie ponosić przez kolejne lata. W związku z finansowaniem inwestycji rewitalizacyjnej ze środków Europejskiego Fundusze Rozwoju Regionalnego Instytut zobowiązał się do zapewnienia pięcioletniej trwałości inwestycji, począwszy od marca 2014 r. (to koniec finansowej realizacji projektu z UE). W związku z tym musi on w tym okresie pozostać zarządcą i pełnić funkcje naukowe. W przeciwnym razie musiałby zwrócić środki otrzymane z UE, jest to kwota około 2 mln.

Nie można doprowadzić do sytuacji, w wyniku której będzie stopniowo likwidowany ceniony i aktywny ośrodek naukowy, stanowiący zaplecze eksperckie dla władz regionalnych i centralnych oraz forum debaty naukowej o przeszłości i przyszłości Śląska.

Konsekwencją likwidacji Instytutu Śląskiego będzie osłabienie potencjału innowacyjnego regionu w dziedzinie nauk społecznych, który jest niezbędny, aby stawić czoła wyzwaniom XXI wieku (katastrofa demograficzna, napięcia na tle etnicznym, masowe migracje zagraniczne i napływ imigrantów, zwłaszcza z Ukrainy oraz Afryki i Azji).

Instytut Śląski był niejednokrotnie w przeszłości i jest również obecnie beneficjentem licznych projektów realizowanych w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki oraz Narodowego Centrum Nauki. Wielokrotnie udało mu się też pozyskać środki z Polsko-Niemieckiej Fundacji Współpracy oraz Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki. Jego pracownicy uczestniczą w projektach Programu Operacyjnego „Kapitał Ludzki”, badając problemy społeczne, które są przedmiotem polityki państwa i które będą współkształtować rozwój naszego kraju w nadchodzących dziesięcioleciach. Odegrali również wiodącą rolę w przygotowaniu najnowszej strategii rozwoju województwa opolskiego. Jednakże system grantowy nie może stanowić podstaw istnienia placówek naukowych ponieważ efektywność ubiegania się o granty NCN na poziomieok. 16% nie zapewnia ciągłości instytucjonalnej. Powinien zapewnić jedynie dodatkowy dochód zaangażowanym pracownikom naukowym do ich niewielkich pensji. Od 2010 r. zmniejszenie o blisko 50% finansowaniadziałalności PIN – Instytutu Śląskiego przez MNiSW w ramach dotacji podmiotowej zagraża dalszemu funkcjonowaniu placówki.

Obecnie dotacja ministerialna pozwala wypłacić tylko pensje na poziomie minimalnym i to wyłącznie pracownikom naukowym, niezależnie od stopnia i tytułu naukowego. Instytut z innych środków musi zapewnić pensje dla całego zaplecza organizacyjnego, w tym dla pracowników biblioteki, która posiada unikatowe zbiory śląskoznawcze.

W 2014 r. poziom dotacji zmniejszył się o blisko 20% w porównaniu z rokiem 2013, co grozi koniecznością rozbicia zespołów badawczych w wyniku wymuszonych sytuacją licznych zwolnień oraz osłabieniem potencjału badawczego.

Niestety, przepisy regulujące dotację podmiotową nie uwzględniają specyficznych warunków, w jakich działają małe jednostki badawcze, takie jak Instytut Śląski. Obecnie funkcjonujący system finansowania państwowych instytutów naukowych, w szczególności w obszarze wynagradzania, może przyczynić się wkrótce do znacznego obniżenia polskiego potencjału naukowego na obszarze nauk humanistycznych, szczególnie w jej regionalnym wymiarze.

I w wyniku tego realnie mogą wystąpić takie niekorzystne konsekwencje jak:

- osłabienie potencjału badawczego w regionie,

- osłabienie innowacyjnych badań w dziedzinie nauk społecznych,

- ograniczenie możliwości monitorowania procesów demograficznych i społecznych w woj. opolskim, których skala i negatywne konsekwencje są wyjątkowe w kraju.

W związku z nakreśloną sytuacją proszę Panią Minister o odpowiedź:

Czy wobec konieczności badań i monitorowania procesów społecznych w województwie opolskim, ministerstwo zamierza podjąć stosowne działania:

zarówno doraźne – zwiększenie przyznanej PIN-IŚ dotacji,

jak i długofalowe – wprowadzenie zmian w polityce wobec nauki, które pozwoliłyby uniknąć w przyszłości podobnych problemów?

Z poważaniem

Janina Okrągły

Posłanka na Sejm RP