Szanowna Pani Marszałek! Odpowiadając na interpelację posła Marka Polaka oraz grupy posłów z dnia 11 września br., przesłaną przez pana Marka Kuchcińskiego, wicemarszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, przy piśmie z dnia 14 września br., znak: SPS-023-8793/12, w sprawie ujednolicenia praktyk bankowych w zakresie wpływu śmierci konsumenta na zawarte umowy rachunku bankowego i kredytu konsumenckiego, uprzejmie przedstawiam następujące stanowisko.
Z informacji uzyskanych przez Ministerstwo Finansów od Komisji Nadzoru Finansowego wynika, że komisja analizowała w 2010 r. praktykę wybranej grupy banków w zakresie wpływu śmierci konsumentów na zawarte umowy rachunku bankowego i umowy kredytu konsumenckiego. Wyniki analizy wskazują na stosowanie przez banki różnorodnych praktyk rynkowych w tym zakresie. Należy jednakże zauważyć, iż postanowienia dużej części opracowanych przez banki wzorców umowy dotyczących prowadzenia rachunków bankowych przewidują, że z chwilą powzięcia przez bank informacji o śmierci posiadacza rachunku umowa rachunku bankowego ulega rozwiązaniu bądź wygasa, zaś środki pieniężne zgromadzone na tymże rachunku stają się nieoprocentowanym depozytem. Co istotne, w sytuacji śmierci konsumenta, który zawarł umowę kredytu, większość banków przyjmuje praktykę, zgodnie z którą po śmierci kredytobiorcy umowa kredytu trwa nadal, a prawa i obowiązki wynikające z zawartej umowy obciążają jego spadkobierców.
Należy zauważyć, iż obowiązujące przepisy prawa nie regulują wprost kwestii wpływu śmierci konsumenta na zawartą umowę rachunku bankowego czy kredytu. Zgodnie z zasadami prawa cywilnego prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na spadkobierców. Brak jest przepisów szczególnych, które w odrębny sposób regulowałyby tę kwestię w odniesieniu do zobowiązań wynikających z umów rachunku bankowego. Co do zasady większość umów mających charakter majątkowy nie wygasa z chwilą śmierci spadkodawcy. Wówczas z mocy prawa w miejsce zmarłej strony umowy wchodzą jej spadkobiercy, a treść praw i obowiązków wynikających z tej umowy pozostaje w niezmienionej postaci.
Stosownie do art. 3531 Kodeksu cywilnego strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Należy również zauważyć, iż treść wzorców umowy stosowanych w stosunkach kontraktowych z konsumentami powinna być oceniana w świetle art. 3851 Kodeksu cywilnego, regulującego instytucję niedozwolonych postanowień umownych. Ponadto wszelkie praktyki rynkowe przedsiębiorcy (a więc nie tylko te, które mają oparcie w treści zwartej umowy) powinny być oceniane w świetle ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. Nr 171, poz. 1206, z późn. zm.).
Biorąc pod uwagę powyższe (a w szczególności stwierdzoną asymetrię związaną z zasadami naliczania oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach bankowych oraz odsetek od zaciągniętych kredytów po śmierci klienta banku), mając również na względzie wynikający z art. 138 ust. 7 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665, z późn. zm.) zakaz podejmowania środków nadzorczych, które mogłyby naruszać umowy zawarte przez banki z konsumentami, Komisja Nadzoru Finansowego pismami z dnia 11 kwietnia 2011 r. zwróciła się do Związku Banków Polskich oraz Krajowego Związku Banków Spółdzielczych z sugestią podjęcia prac mających na celu wypracowanie jednolitych dla całego rynku bankowego dobrych praktyk postępowania w takich przypadkach. Krajowy Związek Banków Spółdzielczych (KZBS) poinformował pismem z dnia 27 kwietnia 2011 r., iż banki spółdzielcze nie stosują praktyk utrudniających spadkobiercom dostęp do środków zgromadzonych na rachunku spadkodawcy po spełnieniu warunków prawnych nabycia środków. Ponadto poinformowano, iż według wiedzy KZBS w bankach spółdzielczych nie odnotowano sporów i reklamacji klientów w odniesieniu do działań dotyczących prowadzenia rachunków zmarłych. Natomiast Związek Banków Polskich poinformował w piśmie z dnia 15 czerwca 2011 r. o przekazaniu stanowiska KNF Radzie Prawa Bankowego przy Związku Banków Polskich w celu opracowania stosownej rekomendacji mającej na celu ujednolicenie praktyki bankowej w omawianym zakresie, która uwzględniałaby słuszne interesy konsumentów.
Jednym z wątków prowadzonej przez Komisję Nadzoru Finansowego analizy była również kwestia trudności w pozyskiwaniu przez uprawnione osoby (w szczególności spadkobierców czy osoby uprawnione z tytułu dyspozycji wkładem na wypadek śmierci) informacji o zawartych uprzednio przez zmarłego umowach. Osoby, które nie pozyskały wiedzy o podmiocie, z którym zmarły zawarł przed swą śmiercią umowę oraz o jej treści (np. bezpośrednio od odbiorcy usług finansowych przed jego śmiercią lub z treści pozostawionych dokumentów), z zasady mają trudności z pozyskaniem takiej wiedzy bezpośrednio od instytucji finansowej. Wynika to nie tylko z liczby samych instytucji finansowych, do których należy się zwrócić o przekazanie stosownych informacji, ale również z objęcia takich informacji tajemnicą (w przypadku banków tajemnicą bankową) i koniecznością posiadania stosownych dokumentów potwierdzających prawo do ubiegania się o taką informację.
Mając na względzie powyższe, należy zauważyć, iż przedmiotowa kwestia stanowić może problem nie tylko dla spadkobierców (czy innych uprawnionych osób), ale również dla banków oraz dla innych podmiotów rynku finansowego. Z tego też względu zasadne może być rozważenie podjęcia prac legislacyjnych mających na celu ustawowe uregulowanie omawianych kwestii związanych z wpływem śmierci konsumenta na zawarte przez niego umowy rachunku bankowego oraz kredytu konsumenckiego. Wydaje się jednak, że z uwagi na wagę problemu oraz poziom jego skomplikowania wypracowanie odpowiednich mechanizmów wymaga pogłębionych analiz, porównania poszczególnych możliwych rozwiązań oraz wyważenia interesów instytucji finansowych oraz ich klientów.
Z informacji uzyskanych od Związku Banków Polskich wynika, że w praktyce rynkowej - przy braku jakichkolwiek powszechnie obowiązujących regulacji prawnych - występuje szeroki wachlarz rozwiązań normujących skutki śmierci strony umowy rachunku bankowego lub umowy kredytu (w tym kredytu konsumenckiego). W ocenie Związku Banków Polskich nie sposób jednak żadnemu z tych rozwiązań postawić zarzutu sprzeczności z prawem. Wszystkie z badanych praktyk mieszczą się w ramach powszechnie obowiązujących regulacji prawnych, tak z obszaru Prawa bankowego, prawa konsumenckiego, jak i powszechnego prawa cywilnego, w tym zwłaszcza prawa spadkowego oraz prawa zobowiązań.
W ocenie Związku Banków Polskich nie należy dopatrywać się także ewentualnej sprzeczności z prawem w tych działaniach niektórych spośród banków, gdzie dochodzi do swoistej ich asymetrii (polegającej na tym, że umowa rachunku bankowego ulega rozwiązaniu, a środki na nim zgromadzone stają się nieoprocentowanym depozytem, zaś umowa kredytu, mimo śmierci pierwotnego kredytobiorcy, trwa nadal z udziałem jego następców prawnych, w tym także w zakresie stosowanego, pierwotnie należnego oprocentowania). Każde z tych rozwiązań, brane z osobna (a tak tylko można je miarodajnie oceniać pod względem prawnym), nie narusza obowiązujących przepisów, zaś występujące w nich zróżnicowanie (w obrębie tego samego banku) może co najwyżej dawać asumpt do stwierdzenia swoistej nieatrakcyjności cenowej oferty produktowej banku, który takie asymetryczne rozwiązanie stosuje.
Wydaje się więc, że kwestia ta może zostać rozwiązana wyłącznie poprzez wprowadzenie odpowiednich przepisów ujednolicających postępowanie banków w tym zakresie. Aktualnie działająca w ramach Związku Banków Polskich Rada Prawa Bankowego rozważa przygotowanie projektu zmian legislacyjnych z tego obszaru i przedłożenie go Ministerstwu Finansów.
Z poważaniem
Podsekretarz stanu
Wojciech Kowalczyk
Warszawa, dnia 5 października 2012 r.