Szanowna Pani Marszałek! Odpowiadając na pismo z dnia 21 lipca 2014 r., znak: SPS-023-27426/14, dotyczące interpelacji posła Michała Wojtkiewicza oraz grupy posłów w sprawie odbierania rodzicom dzieci z powodu złej sytuacji materialno-bytowej, uprzejmie informuję.
Jednym z działań podjętych w celu zapobiegania nieuzasadnionemu umieszczaniu dzieci poza rodziną było przygotowanie nowych rozwiązań prawnych zawartych w uchwalonej w dniu 9 czerwca 2011 r. ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 135, z późn. zm.). Ustawa ta weszła w życie 1 stycznia 2012 r. Istotą wprowadzonych przez tę ustawę rozwiązań było stworzenie spójnego systemu narzędzi opieki nad dzieckiem i rodziną je wychowującą, jeżeli ma ona trudności w prawidłowym wypełnianiu swoich funkcji. Działania podejmowane w ramach systemu wspierania rodziny mają zapewnić rodzinie taką pomoc, aby w jej efekcie wyeliminowane zostało zagrożenie zabrania dziecka z rodziny lub zapewniony został szybki powrót do rodziny dziecku, które z uwagi na jego dobro okresowo musiało zostać umieszczone poza nią. Przepisy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nałożyły na gminy obowiązek prowadzenia pracy z rodziną w jej środowisku. Ustawa ta zaproponowała szereg nowych narzędzi wsparcia rodziny, które obok aktywnie realizowanej pracy socjalnej i systemu świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej oraz systemu świadczeń rodzinnych dają możliwość uzależnionej od potrzeb rodziny dywersyfikacji proponowanych rodzinie przez samorząd gminy form wsparcia.
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej powołała do życia asystenta rodziny, który jest odpowiedzialny za zapewnienie wszechstronnej pomocy rodzinom mającym problemy z wypełnianiem funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Asystent ma za zadanie opracowanie i realizację planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny i w konsultacji z pracownikiem socjalnym lub we współpracy z koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej w przypadku dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej. Rolą asystenta rodziny jest pomoc rodzinie w poprawie jej sytuacji życiowej, nauka prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego, a także pomoc rodzinom w rozwiązywaniu problemów socjalnych, psychologicznych i wychowawczych. Ponadto asystent rodziny wspiera aktywność społeczną i zawodową rodziny, motywuje jej członków do podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Do zadań asystenta należą także: motywowanie do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców mających na celu kształtowanie prawidłowych wzorców rodzicielskich i umiejętności psychospołecznych, udzielanie wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach psychoedukacyjnych, interwencje w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa dzieci i rodziny, prowadzenie indywidualnych konsultacji wychowawczych dla rodziców i dzieci.
Zgodnie z art. 32 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców. Organizuje ją powiat. Zasadą jest, że umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu. Od zasady tej ustawodawca przewidział następujące wyjątki:
1) w przypadku pilnej konieczności na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka możliwe jest umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej na podstawie umowy zawartej między rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej rodziny lub miejsce prowadzenia rodzinnego domu dziecka;
2) umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego:
- w przypadku gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną,
- na wniosek rodziców, dziecka lub innej osoby, w przypadku o którym mowa w art. 12a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie;
3) umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego:
- w przypadku gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną,
- na wniosek rodziców, dziecka lub osoby trzeciej lub umieszcza się dziecko w trybie art. 12a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzime.
O przypadkach umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej wymienionych w pkt 1-3 powyżej niezwłocznie zawiadamia się sąd.
Z powyższego wynika, że jeżeli dziecko jest pozbawione opieki rodzicielskiej, to powiat musi podjąć stosowne działania w celu zapewnienia mu pieczy zastępczej. Pobyt dzieci poza rodziną, w rodzinnych i instytucjonalnych formach pieczy zastępczej uzależniony jest jednak od decyzji niezawisłego sądu, który rozpatruje możliwości wychowywania dzieci przez rodziców w kontekście wielu sprzężonych ze sobą problemów. Służby społeczne jedynie wykonują postanowienia sądu w zakresie, do którego zobowiązują je przepisy prawa zawarte w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, Kodeksie postępowania cywilnego oraz w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Jako podstawowe przyczyny umieszczania dzieci w pieczy zastępczej należy wskazać m.in.: sieroctwo, uzależnienia rodziców, bezradność rodziców w sprawach opiekuńczych.
Przypadki odbierania dzieci rodzicom z powodu niskich dochodów są zdecydowanie naganne i niedopuszczalne w świetle obowiązujących przepisów prawnych, w tym w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Należy podkreślić, że art. 12 a ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie odnosi się tylko i wyłącznie do sytuacji odebrania dziecka z rodziny w przypadku zagrożenia jego zdrowia lub życia w związku z przemocą w rodzinie.
Decyzję taką podejmuje pracownik socjalny wspólnie z funkcjonariuszem Policji, a także lekarzem lub ratownikiem medycznym lub pielęgniarką. Rodzicom lub opiekunom prawnym dziecka wręczane jest przez pracownika socjalnego lub przedstawiciela Policji pouczenie o możliwości wniesienia zażalenia do sądu. Ostateczną decyzję w sprawie podejmuje sąd, który rozpatruje sprawę niezwłocznie, nie później niż w ciągu 24 godzin.
Jak wynika z zebranych najnowszych danych statystycznych w 2013 r. na podstawie art. 12a ustawy odebrano 627 dzieci.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że pracownicy socjalni informowali rodziców i opiekunów prawnych dzieci poprzez wręczenie im pouczenia o możliwości złożenia zażalenia. Ponadto dane uzyskane od wojewodów wskazują, że w 2013 r. zażalenia do sądu w trybie uproszczonym zgodnie z art. 12 b ust. 2 ustawy, tj. za pośrednictwem pracownika socjalnego, wniesiono w 15 przypadkach. Należy także uwzględnić fakt, że we wszystkich przypadkach wniesionych zażaleń zostały one przekazane przez pracownika socjalnego niezwłocznie do sądu opiekuńczego.
Pomoc rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej udzielana jest w szczególności z powodu ubóstwa, bezrobocia, niepełnosprawności oraz długotrwałej lub ciężkiej choroby. Świadczenia pieniężne z pomocy społecznej przyznawane są w uzależnieniu od kryterium dochodowego osób i rodzin ubiegających się o świadczenia. Kryterium dochodowe dla osób żyjących w gospodarstwach wieloosobowych wynosi 456 zł, a dla osób samotnie gospodarujących - 542 zł. Kwota dochodu dla osób i rodzin utrzymujących się z gospodarstwa rolnego przyjęta została na poziomie 250 zł z ha przeliczeniowego.
Główną formą wspierania rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej są zasiłek celowy i okresowy. Dodatkowo w szczególnie uzasadnionych przypadkach osobie albo rodzinie o dochodach przekraczających kryterium dochodowe może być przyznany specjalny zasiłek celowy w wysokości nieprzekraczającej odpowiednio kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub rodziny, który nie podlega zwrotowi, lub zasiłek celowy pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku. Może też być przyznany zasiłek okresowy, zasiłek celowy lub pomoc rzeczowa pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową.
Ponadto w niektórych ośrodkach pomocy społecznej, tam gdzie są możliwości magazynowania i przechowywania artykułów pochodzących od darczyńców, przy współpracy z organizacjami pozarządowymi prowadzona jest ich dystrybucja (środki żywności, odzież, obuwie) na rzecz osób potrzebujących.
Dodatkowym wsparciem dla dzieci lub osób dorosłych znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej jest pomoc realizowana w ramach programu wieloletniego ˝Pomoc państwa w zakresie dożywiania˝, który został ustanowiony na lata 2014-2020 uchwałą Rady Ministrów nr 221 z dnia 10 grudnia 2013 r. (M.P. z 2013 r. poz. 1024). Strategicznym celem programu jest ograniczenie zjawiska niedożywienia dzieci i młodzieży z rodzin o niskich dochodach lub znajdujących się w trudnej sytuacji, ze szczególnym uwzględnieniem uczniów z terenów objętych wysokim poziomem bezrobocia i ze środowisk wiejskich oraz osób dorosłych, w szczególności osób samotnych, w podeszłym wieku, chorych lub osób niepełnosprawnych. W ramach programu udziela się wsparcia:
1) dzieciom do czasu podjęcia nauki w szkole podstawowej,
2) uczniom do czasu ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej,
3) osobom i rodzinom znajdującym się w sytuacjach wymienionych w art. 7 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r. poz. 182 i 509), w szczególności osobom samotnym, w podeszłym wieku, chorym lub niepełnosprawnym. Pomoc ta udzielana jest w formie posiłku, świadczenia rzeczowego w postaci produktów żywnościowych lub świadczenia pieniężnego na zakup posiłku lub żywności. Dodatkowo 20% liczby dzieci dożywianych w gminie może być objętych pomocą w formie posiłku w szkole lub przedszkolu bez przeprowadzania wywiadu i wydawania decyzji administracyjnych.
Oprócz ww. programu realizowane są programy ˝Szklanka mleka˝ i ˝Owoce w szkole˝. Ich realizatorem jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przy pomocy Agencji Rynku Rolnego.
Jednocześnie uprzejmie informuję, że w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej trwają prace nad systemem wdrożenia Programu Operacyjnego w ramach Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym 2014-2020 ˝Pomoc Żywnościowa˝. Ma on na celu zwiększenie bezpieczeństwa żywnościowego osób i rodzin podlegających deprywacji materialnej i polegać będzie na pomocy żywnościowej, która częściowo zaspokoi ich podstawowe potrzeby w tym zakresie. Jest to najbardziej wymierne wsparcie osób potrzebujących, bowiem dotyczy produktów pierwszej potrzeby w każdym gospodarstwie domowym. Dzięki tej pomocy zaoszczędzone środki budżetów własnych osoby i rodziny będą mogły przeznaczyć na inne potrzeby. Pomoc ta będzie uzupełniona o działania na rzecz włączenia społecznego. Obecnie trwają negocjacje z Komisją Europejską dotyczące treści programu operacyjnego.
Zgodnie z art. 18 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w celu wsparcia rodziny dziecko może zostać objęte opieką i wychowaniem w placówce wsparcia dziennego, która może być prowadzona w formie:
1) opiekuńczej, w tym kół zainteresowań, świetlic, klubów i ognisk wychowawczych;
2) specjalistycznej;
3) pracy podwórkowej realizowanej przez wychowawcę.
Realizacja zadań gmin w wyżej wymienionym zakresie wspierana jest przez ministra pracy i polityki społecznej m.in. poprzez resortowe programy dofinansowania zadań realizowanych przez samorządy lokalne, w tym program ˝Świetlica, dzieci, praca˝. W ramach programu ˝Świetlica, dzieci, praca˝ udzielane jest wsparcie o charakterze socjoterapeutycznym na rzecz poprawy sytuacji życiowej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym z rodzin dysfunkcyjnych, zagrożonych wykluczeniem społecznym. Chodzi tu głównie o realizację programów socjoterapeutycznych lub wybranych elementów socjoterapii w celu poprawy zachowania czy funkcjonowania w grupie rówieśniczej oraz inne tego typu działania. Działalność ta realizowana jest na bazie placówek wsparcia dziennego, w tym świetlic środowiskowych, świetlic socjoterapeutycznych, klubów młodzieżowych i ognisk wychowawczych. Na tej płaszczyźnie realizowana jest współpraca służb pomocy społecznej oraz rynku pracy na rzecz osób bezrobotnych, jak też innych instytucji lokalnych działających w gminach.
W ramach świadczeń z pomocy społecznej oferowane są także świadczenia niepieniężne, do których zaliczamy między innymi pracę socjalną. Jest to jedna z najważniejszych nominalnie najskuteczniejszych metod wspierania osób i rodzin wymagających pomocy mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi. Praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny będący pisemną umową zawartą z osobą ubiegającą się o pomoc, określającą uprawnienia i zobowiązania stron umowy w ramach wspólnie podejmowanych przez tę osobę i pracownika socjalnego działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Pomocy w tej formie udziela się bez względu na dochód rodziny.
Bez względu na posiadany dochód prowadzone jest również poradnictwo specjalistyczne, w szczególności prawne, psychologiczne i rodzinne, dla osób i rodzin, które mają trudności w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych lub potrzebują wsparcia.
Opisane wyżej środki wsparcia rodzin biologicznych wychowujących dzieci oferowane w ramach ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, jak również system świadczeń pieniężnych i niepieniężnych z pomocy społecznej oraz działania podejmowane na podstawie ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493, z późn. zm.) mają za zadanie utworzenie spójnego i efektywnego systemu pomocy dziecku. Każda decyzja o zabraniu dziecka z jego biologicznej rodziny powinna być natomiast podejmowana dopiero w ostateczności, po wyczerpaniu wszystkich możliwości pomocy takiej rodzinie.
Łączę wyrazy szacunku
Podsekretarz stanu
Małgorzata Marcińska
Warszawa, dnia 14 sierpnia 2014 r.