Szanowna Pani Marszałek! Odpowiadając na wystąpienie Pani Marszałek z dnia 27 listopada 2013 r., znak: SPS-023-22787/13, dotyczące interpelacji poselskiej poseł Barbary Bartuś w sprawie odbierania dzieci rodzicom z powodu złej sytuacji materialnej, uprzejmie informuję.

   Istotnym problemem z zakresu polityki społecznej państwa jest stworzenie optymalnych warunków rozwoju dzieci i młodzieży. Trudna sytuacja społeczno-ekonomiczna kraju negatywnie odbija się na funkcjonowaniu wielu rodzin, szczególnie w odniesieniu do sytuacji dzieci i młodzieży ze środowisk ubogich, bezrobotnych, rodzin wielodzietnych, osób samotnie wychowujących dzieci, rodzin niewydolnych wychowawczo, rozbitych, uzależnionych od alkoholu i narkotyków.

   Od 2012 r. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zbiera dane statystyczne na temat przyczyn umieszczania dzieci w pieczy zastępczej. Zbadano przyczyny umieszczania dzieci w pieczy zastępczej na próbie 77 440 dzieci przebywających w 2012 r. w rodzinach zastępczych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Należy zauważyć, że wśród przyczyn umieszczenia w pieczy nie można wyodrębnić jednej przyczyny. W każdym przypadku jest to zespół przyczyn, wśród których najczęściej wymieniane jest uzależnienie rodziców. W przebadanej grupie mieściły się zarówno dzieci przyjęte w latach wcześniejszych, jak i w 2012 r. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oczekuje obecnie na informacje od wojewodów dotyczące szczegółowych danych z powiatów o dzieciach umieszczonych w pieczy zastępczej w przypadkach, gdy wśród przyczyn umieszczenia znalazły się m.in. z powodu złych warunków bytowych.

   Wprawdzie obowiązek zapewnienia dziecku właściwych warunków rozwoju i wychowania spoczywa na samorządzie gminnym, a zapewnienie pieczy zastępczej w przypadku dysfunkcji zagrażających dobru dziecka należy do zadań własnych powiatu, to jednak nie samorząd gminny lub powiatowy decyduje ostatecznie o zabraniu dziecka z rodziny, ale sąd opiekuńczy. Postępowanie sądowe stwarza lepsze gwarancje przeprowadzenia szczegółowego postępowania dowodowego, a tym samym wiarygodnego ustalenia okoliczności istotnych z uwagi na dobro dziecka. Z danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że na przestrzeni ostatnich trzech lat maleje liczba orzeczeń sądowych o umieszczeniu dzieci w pieczy zastępczej, rośnie natomiast liczba orzeczeń zlecających nadzór kuratora nad rodziną. W ocenie Ministerstwa Sprawiedliwości te pozytywne zmiany w orzecznictwie rodzinnym przypisać należy ukształtowaniu się odpowiedniej współpracy pomiędzy sądem rodzinnym a pracownikami pieczy zastępczej.

   Istotą rozwiązań ujętych w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 135, z późn. zm.), która weszła w życie 1 stycznia 2012 r., jest stworzenie spójnego systemu narzędzi opieki nad dzieckiem i rodziną je wychowującą, jeżeli ma ona trudności w prawidłowym wypełnianiu swoich funkcji, głównie natury opiekuńczo-wychowawczej. Działania podejmowane w ramach tego systemu mają zapewnić rodzinie taką pomoc, aby w jej efekcie wyeliminowane zostało zagrożenie zabrania dziecka z rodziny lub zapewniony został szybki powrót do rodziny dziecku, które z uwagi na jego dobro okresowo musiało zostać umieszczone poza nią. Dlatego też przepisy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nałożyły na gminy obowiązek prowadzenia pracy z rodziną w środowisku, aby wzmocnić rodziny zagrożone zabraniem z nich dzieci. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej proponuje szereg nowych narzędzi wsparcia rodziny, które obok aktywnie realizowanej pracy socjalnej i systemu świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej oraz systemu świadczeń rodzinnych, dają możliwość - uzależnionej od potrzeb rodziny - dywersyfikacji proponowanych rodzinie przez samorząd gminy form wsparcia.

   Wyżej wymieniona ustawa w samorządzie gminnym powołała do życia asystenta rodziny, który jest odpowiedzialny za zapewnienie wszechstronnej pomocy rodzinom mającym problemy z wypełnianiem funkcji opiekuńczo-wychowawczej. Z danych sprawozdawczych zbieranych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wynika, że (na dzień 31 grudnia 2012 r., tj. na koniec pierwszego roku działania ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej) na terenie Polski zatrudnionych było 2105 asystentów rodziny. Na zatrudnienie asystentów rodziny gminy wydały w 2012 r. ogółem kwotę 38 380 tys. zł, w tym z budżetu gminy 14 121 tys. zł (co stanowi 36,8% ogółu wydatków na ten cel w 2012 r.), a z innych źródeł 24 259 tys. zł (63,2% wydatków na ten cel). Jednym ze znaczących źródeł finansowania zatrudnienia asystentów rodziny w 2012 r. były dotacje przyznane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w ramach resortowego programu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej na rok 2012 ˝Asystent rodziny˝ - pierwsza i druga edycja, konkurs dla gmin. Na zatrudnienie asystentów rodziny przyznano z ww. programu dotacje na kwotę łączną 17,3 mln zł (co stanowi 45% ogółu wydatków na ten cel w 2012 r.). Dofinansowano w ramach tych środków zatrudnienie blisko 1200 asystentów, tj. ok 57% ogółu asystentów zatrudnionych w 2012 r. Przy zatrudnianiu asystentów rodziny gminy korzystały również ze środków unijnych. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewiduje, że asystent prowadzi pracę z rodziną za zgodą danej rodziny, chyba że rodzina zostanie zobowiązana do pracy z asystentem rodziny przez sąd. Zatem mogły powstać sytuacje, w których pomimo skierowania przez gminę do danej rodziny asystenta rodziny rodzina mogła nie wyrazić zgody na współpracę. Ogółem z usług asystentów rodziny skorzystało w 2012 r. 18 947 rodzin, w tym 693 rodziny zobowiązane do współpracy z asystentem przez sąd.

   Rodziny wychowujące dzieci w wieku szkolnym, a zwłaszcza rodziny, które mają trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych w stosunku do swoich dzieci, potrzebują pomocy w zakresie organizowania tym dzieciom czasu wolnego, pokonywania trudności szkolnych, radzenia sobie z zaburzeniami zachowania itp. Rolę tę pełnią placówki wsparcia dziennego. W 2012 r. na obszarze całej Polski działało ogółem 1357 placówek wsparcia dziennego, w tym 587 (43,3% ogółu) publicznych placówek prowadzonych przez gminy oraz 770 (56,7% ogółu) placówek niepublicznych prowadzonych przez inne podmioty. Do tych placówek wsparcia dziennego uczęszczało ok. 31 737 dzieci. W 2012 r. na prowadzenie placówek wsparcia dziennego samorządy gminne wydały ogółem 125 876 tys. zł, w tym na placówki wsparcia dziennego prowadzone przez inne podmioty niż gmina - 64 266 tys. zł (co stanowi 51% wydatków na ten cel w 2012 r.).

   Ponadto minister pracy i polityki społecznej wspiera gminy w działalności na rzecz dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych. W latach 2006-2010 w tym zakresie realizowany był program pod nazwą ˝Świetlica, praca i staż - socjoterapia w środowisku wiejskim˝ (po zmianach ˝w środowisku gminnym˝). Od roku 2011 wsparcie to sukcesywnie realizowane jest w programie ˝Świetlica, dzieci, praca˝ na rzecz wsparcia dziecka i rodziny w gminie. W programie rozwijana jest działalność o charakterze socjoterapeutycznym na rzecz poprawy sytuacji życiowej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym z rodzin dysfunkcyjnych, zagrożonych wykluczeniem społecznym.. Działalność ta realizowana jest na bazie placówek wsparcia dziennego, w tym świetlic środowiskowych, świetlic socjoterapeutycznych, klubów młodzieżowych i ognisk wychowawczych. Minister pracy i polityki społecznej wspiera finansowo tę działalność. Corocznie w ramach rozpisanych konkursów przyznaje dotacje w formie dofinansowania dla gmin i organizacji pozarządowych przeznaczone na doposażenie danej placówki wsparcia dziennego w celu zwiększenia oferty zajęć programowych, organizowanie letniego/zimowego wypoczynku podczas wakacji/ferii zimowych, w tym organizowanie wyjazdów o charakterze edukacyjno-wypoczynkowym w formie tzw. zielonych szkół z udziałem rodziców i innych członków rodzin, organizowanie dla dzieci i rodziców imprez edukacyjno-kulturalnych, w tym takich jak wyjścia do muzeum, teatru, lub imprez kulturalno-sportowych, zapewnienie dodatkowych posiłków podczas zajęć. Ponadto w programie realizowane jest wsparcie dla osób bezrobotnych w porozumieniu z powiatowymi urzędami pracy oraz w formie wolontariatu. W roku 2012 dofinansowane ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej placówki wsparcia dziennego zapewniły specjalistyczne wsparcie dla ponad 1800-osobowej grupy dzieci i młodzieży. Na bazie placówek wsparcia dziennego objętych programem realizowana jest współpraca służb pomocy społecznej oraz rynku pracy na rzecz osób bezrobotnych, jak też innych instytucji lokalnych działających w gminach. W wyniku tej współpracy ponad 80 osób bezrobotnych skorzystało ze wsparcia realizowanego we współpracy z powiatowymi urzędami pracy oraz w formie wolontariatu.

   Pomoc rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i bytowej, potrzebującym wsparcia ze strony państwa, jest przede wszystkim realizowana poprzez system świadczeń rodzinnych na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. Nr 139, poz. 992, z późn. zm.).

   Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę do ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych (Dz. U. poz. 959) od 1 listopada 2012 r. w ramach przeprowadzanej co trzy lata weryfikacji kwot świadczeń rodzinnych i wysokości kryteriów dochodowych, zgodnie z art. 18 ustawy o świadczeniach rodzinnych, wzrosły o 6,9% kwoty kryteriów dochodowych, które obecnie wynoszą 539 zł na osobę w rodzinie oraz 623 zł na osobę w rodzinie, w której wychowywane jest dziecko niepełnosprawne. Wzrosły również kwoty zasiłków rodzinnych:

   - z 68 zł do 77 zł na dziecko do 5 lat (wzrost o 13,2%),

   - z 91 zł do 106 zł na dziecko w wieku od 6 do 18 lat (wzrost o 16,5%),

   - z 98 zł do 115 zł na dziecko w wieku od 19 do 24 lat (wzrost o 17,3%).

   Poza tym Rada Ministrów przyjęła dwuetapowe podnoszenie kwot kryterium dochodowego uprawniających do świadczeń rodzinnych, tj. od 1 listopada 2012 r. w podanych wyżej wysokościach oraz od 1 listopada 2014 r. do wysokości 574 zł na osobę w rodzinie i 664 zł na osobę dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym. Rodziny spełniające powyższe kryterium dochodowe mogą otrzymywać zasiłki rodzinne na dzieci oraz odpowiednie dodatki do zasiłków rodzinnych z tytułu urodzenia dziecka, opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotnego wychowywania dziecka, wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, rozpoczęcia roku szkolnego, podjęcia nauki poza miejscem zamieszkania oraz dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu kształcenia i rehabilitacji na dzieci niepełnosprawne. Poza tym bez względu na dochód w rodzinie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji z pracy z powodu opieki nad osobą niepełnosprawną w wysokości 620 zł miesięcznie i zasiłek pielęgnacyjny dla osób niepełnosprawnych w wysokości 153 zł miesięcznie. Do świadczenia pielęgnacyjnego od 1 kwietnia do 31 grudnia 2013 r. dodatkowo jest wypłacane 200 zł miesięcznie w ramach rządowego programu wspierania osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne. Ponadto od 1 stycznia 2013 r. opiekunowie osób niepełnosprawnych, którzy nie mają prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, mogą ubiegać się o specjalny zasiłek opiekuńczy w wysokości 520 zł miesięcznie. Prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego uzależnione jest od spełniania kryterium dochodowego, które wynosi 623 zł.

   Umożliwieniem osobom i rodzinom przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych zajmuje się pomoc społeczna na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 182, z późn. zm.). Zgodnie z ww. ustawą pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu ubóstwa, bezrobocia, niepełnosprawności oraz długotrwałej lub ciężkiej choroby.

   W systemie pomocy społecznej głównym podmiotem działającym na rzecz rozwiązywania problemu ubóstwa są gminne jednostki samorządu terytorialnego. W związku z tym osoby i rodziny mogą występować do ośrodków pomocy społecznej w gminach właściwych ze względu na miejsce zamieszkania, o przyznanie świadczeń w różnych formach finansowych i pozafinansowych. Świadczenia pieniężne z pomocy społecznej przyznawane są w uzależnieniu od kryterium dochodowego osób i rodzin ubiegających się o świadczenia.

   Do świadczeń pieniężnych, które mogą otrzymywać osoby bez dochodu lub o niskich dochodach, należą zasiłek okresowy oraz zasiłek okresowy.

   Dodatkowo w niektórych ośrodkach pomocy społecznej, tam, gdzie są możliwości magazynowania i przechowywania artykułów pochodzących od darczyńców, przy współpracy z organizacjami pozarządowymi prowadzona jest ich dystrybucja (środki żywności, odzież, obuwie) na rzecz osób potrzebujących.

   W ramach świadczeń z pomocy społecznej oferowane są także świadczenia niepieniężne, do których zaliczamy m.in. pracę socjalną. Praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Pomocy w tej formie udziela się bez względu na dochód rodziny.

   Bez względu na posiadany dochód prowadzone jest również poradnictwo specjalistyczne, w szczególności prawne, psychologiczne i rodzinne, dla osób i rodzin, które mają trudności w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych lub potrzebują wsparcia.

   Ponadto jeżeli osoba lub rodzina pozbawiona jest schronienia, posiłku, czy też niezbędnego ubrania, gmina ma obowiązek zapewnić schronienie, posiłek oraz dostarczyć niezbędne ubranie i obuwie, dostosowane do indywidualnych właściwości osoby oraz pory roku.

   Dodatkowym wsparciem dla dzieci lub osób dorosłych znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej jest pomoc realizowana w ramach programu wieloletniego ˝Pomoc państwa w zakresie dożywiania˝, który został wprowadzony ustawą z dnia 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego ˝Pomoc państwa w zakresie dożywiania˝ (Dz. U. Nr 267 poz. 2259, z późn. zm.). Obecnie trwają prace nad wydłużeniem tego programu. Zgodnie z decyzją Rady Ministrów z dnia 21 listopada 2013 r. minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego przygotował projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie ustanowienia wieloletniego programu w zakresie wsparcia finansowego gmin w ramach dożywiania ˝Pomoc państwa w zakresie dożywiania˝ na lata 2014-2020. Dokument ten został w dniu 28 listopada 2013 r. skierowany do Rządowego Centrum Legislacji w celu zaopiniowania. Po uwzględnieniu uwag zgłoszonych przez Rządowe Centrum Legislacji dokument został skierowany w dniu 4 grudnia 2013 r. do sekretarza Rady Ministrów z prośbą o przedłożenie pod najbliższe obrady Rady Ministrów.

   Oprócz ww. programu realizowane są programy ˝Szklanka mleka˝ i ˝Owoce w szkole˝.

   Jednocześnie informuję, że na terenie kraju realizowany jest unijny program PEAD polegający na udzielaniu pomocy żywnościowej dla najuboższej części społeczeństwa. Program realizowany jest obecnie przez cztery duże organizacje pozarządowe posiadające odpowiednią infrastrukturę (Federację Banków Żywności, PKPS, PCK i Caritas Polska), które we współpracy z mniejszymi lokalnymi organizacjami wspierają osoby potrzebujące. Trwają także prace na przygotowaniem nowego programu operacyjnego w ramach Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym. Program ten będzie kontynuacją dotychczasowego programu PEAD.

   Osoby o niskich dochodach mogą się także ubiegać o dodatek mieszkaniowy na podstawie ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 966, z późn. zm.) i rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2001 r. w sprawie dodatków mieszkaniowych (Dz. U. Nr 156, poz. 1817, z późn. zm.). Dodatek mieszkaniowy przysługuje, jeżeli średni miesięczny dochód na jednego członka gospodarstwa domowego w okresie 3 miesięcy poprzedzających datę złożenia wniosku o przyznanie dodatku mieszkaniowego nie przekracza 175% najniższej emerytury obowiązującej w dniu złożenia wniosku w gospodarstwie jednoosobowym i 125% tej kwoty w gospodarstwie wieloosobowym. Od 1 marca 2013 r. najniższa emerytura wynosi 831,15 zł.

   Należy także zauważyć, że praktyki dotyczące problematyki odbierania dzieci rodzicom z powodu ubóstwa i ze względu na złe warunki bytowe są niedopuszczale w świetle obowiązujących przepisów prawnych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Art. 12a ust. 1 ustawy z dnia 25 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1493, z późn. zm.) odnosi się tylko i wyłącznie do sytuacji zabrania dziecka z rodziny w przypadku zagrożenia jego zdrowia lub życia w związku z przemocą w rodzinie. Decyzję taką podejmuje pracownik socjalny wspólnie z funkcjonariuszem Policji, a także lekarzem, ratownikiem medycznym lub pielęgniarką. Jak wynika ze sprawozdania z realizacji ˝Krajowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie˝ za 2012 r., przypadków zabrania dziecka z rodziny w skali kraju było 500. Sytuacje, gdy pracownik socjalny we współpracy z innymi służbami podejmuje decyzję o odebraniu dziecka z rodziny, są ostateczne i wynikają z konieczności zabezpieczenia dziecka w związku z zagrożeniem jego zdrowia lub życia.

   W Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej trwają prace nad dokumentem programowym w zakresie przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu pn. ˝Krajowy program przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu 2020. Nowy wymiar aktywnej integracji˝.

   W kontekście nowej metodologii programowania rządu za istotny element uznano wyodrębnienie problematyki ubóstwa i wykluczenia społecznego jako części krajowych działań budowy europejskiego modelu społecznego. Program został zapowiedziany w przyjętym przez Radę Ministrów 30 kwietnia 2013 r. krajowym programie reform na rzecz realizacji strategii ˝Europa 2020˝ - aktualizacja KPR 2013/2014. Tym samym stanowi on realizację krajowej polityki społecznej, w szczególności celu szczegółowego 3 ˝Strategii rozwoju kapitału ludzkiego 2020˝ (SRKL), jak również w zakresie objętym warunkiem 9.1 warunkowości ex ante dla Europejskiego Funduszu Społecznego dotyczącym istnienia i realizacji krajowych strategicznych ram polityki na rzecz ograniczania ubóstwa i aktywnej integracji osób wykluczonych. Celem głównym programu jest zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym o 1,5 mln oraz wzrost spójności społecznej. Dokument został opracowany przy udziale departamentów Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz innych resortów: Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji oraz ekspertów organizacji obywatelskich i instytucji naukowych. Program zawiera pięć celów operacyjnych, które są podzielone na sześć priorytetów i działania z opisem ich realizacji. Cele operacyjne programu to:

   1. Usługi dla aktywności i profilaktyki - ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży.

   2. Gwarancje dla przyszłości młodzieży - stworzenie szansy dla młodzieży wejścia w rynek pracy i zakładania rodziny.

   3. Aktywna osoba, zintegrowana rodzina, odpowiedzialne lokalne środowisko.

   4. Zapobieganie niepewności mieszkaniowej.

   5. Seniorzy - bezpieczni, aktywni, potrzebni.

   Z uwagi na wagę problemu ubóstwa i wykluczenia społecznego program został poddany szerokim konsultacjom społecznym. W chwili obecnej trwają końcowe prace i ustalenia ostatecznych zapisów programu.

   Reasumując, z powyższego przeglądu działań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wynika, że dostrzega ono problem niskiego statusu materialnego rodzin wychowujących dzieci i podejmuje cały wachlarz działań mających na celu poprawę sytuacji rodzin z dziećmi, począwszy od sfery świadczeń rodzinnych, obszaru oddziaływań pomocy społecznej, aktywizacji na rynku pracy, aż po różnorodne wsparcie rodziny w środowisku oraz rodzin dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej określone w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

   Z poważaniem

   Podsekretarz stanu

   Elżbieta Seredyn

   Warszawa, dnia 18 grudnia 2013 r.